Kunstfraude in Brussel: hoe echt en vals onderscheiden?

Een rommelig gezette handtekening, een dubieus certificaat, getrukeerde lithografieën: kunstcriminelen proberen in Brussel voor hoge bedragen valse schilderijen, beeldjes of antiek te verkopen aan argeloze klanten. Zelfs experts vallen soms voor de misleiding. “Artificiële intelligentie kan in de toekomst echt van onecht onderscheiden.”

Drie vrouwen, gehuld in een soort groenachtig nauwsluitend pak en met gouden spitzen, die synchroon een balletcoördinatie dansen, de armen gestrekt als in een variétéshow. Wie niet beter weet, denkt meteen: beeldjes uit het interbellum, of iets vroeger, begin twintigste eeuw, vastgezet op een donkere marmeren onderplaat. Wie het begeleidende briefje in de winkel leest, ziet de naam van de beeldhouwer – Ferdinand Preiss, een bekende Duits kunstenaar – en ziet zijn intuïtie bevestigd.

En toch. De schat blijkt een kat in een zak. Het beeldje is vervalst, zo liet de kunstfraude-afdeling van de Economische Inspectie vorige week weten. Het leidde tot de veroordeling van vier medewerkers van twee Brusselse kunstgalerieën, schuldig verklaard aan “valsheid, gebruik van valse stukken, sluikwerk, bedrieglijke praktijken en oplichting,” aldus de rechter in een lange opsomming. (Lees verder onder de foto)

De galerieën kwamen in het vizier door een anonieme tip, verkoopposters die overal in de stad uithingen, en door spontane onderzoeken van de Economische Inspectie. Spontaan betekent: zonder dat er vooraf een tip of klacht binnenkwam, maar louter op goed geluk. Bij twee Brusselse verkopers bleek het bingo en confisqueerde het gerecht meer dan een dozijn beeldjes in art-nouveaustijl waarin “soms onhandig” de handtekeningen waren gegrift van Preiss, maar ook van de Franse Claire Colinet en de Frans-­Roemeense Demetre Chiparus. De werkjes stonden geprijsd tot 3.000 euro.

Ook nam het gerecht twee grote kopieën mee die, met certificaten opgesteld in het Spaans, te koop stonden voor 25.000 euro. Op valse lithografieën brachten de fraudeurs dan weer in potlood de initialen “E.A.” (Épreuve d'Artiste) en “H.C.” (Hors Commerce) aan om zo de prijs op te drijven.
De “kunstwerken” gingen ook tijdens het weekend over de toonbank in Brusselse hotels en receptiezalen. De Franstalige rechtbank van eerste aanleg van Brussel legde de fraudeurs gevangenisstraffen met uitstel en boetes tot 40.000 euro op. Ook kreeg een van hen een beroepsschorsing van vijf jaar.

Bedenkelijke reputatie

Het bericht veroorzaakte deining en misprijzen in de sector, maar zette de kwestie wel opnieuw op scherp: hoe echte van valse kunst te onderscheiden?
Janpiet Callens, hoofd van Artsafe.be en voormalig rechercheur kunstcriminaliteit, zag in zijn carrière verschillende truken om een argeloze koper te verschalken, zoals schilderijen verkopen van een bepaalde artiest, maar dan met een nagemaakte handtekening. Die zou zogezegd de echtheid van het werk moeten bevestigen. Meubels worden dan weer vaak “half vervalst”, waarbij uit één kast als bij wonder twee exemplaren voortkomen. Dubbel cashen dus.

Isabel Maenaut, lid van de Koninklijke Kamer van Deskundigen in Kunstwerken, onderzoekt in haar veilinghuis meestal zelf de authenticiteit van de kunstwerken. Ze is vooral gespecialiseerd in Belgische kunst. “Soms zie ik een handtekening die stuntelig werd aangebracht, soms klopt er iets niet met het gebruikte materiaal waarop het kunstwerk steunt. Dan gaat bij mij meteen een lampje branden,” zegt ze. Meestal weten de klanten het zelf ook niet.

Ook Tobias Desmet, gespecialiseerd in Europese beeldhouwkunst en zaakvoerder bij Desmet Fine Art, ziet regelmatig dubieuze stukken passeren. Vooral online dan. Zelf kocht hij ooit op basis van een foto en een moment van technische onoplettendheid een namaakbuste. “Op het eerste gezicht leek het om een degelijk stuk te gaan, maar toen ik beter keek, vond ik de kwaliteit ondermaats. Ook stilistisch klopte het niet helemaal. Maar omdat ik even was afgeleid, en me niet op tijd had afgemeld, was ik plots de eigenaar. Dus ja, ik heb een vals kunstwerk in mijn bezit, en ik zal het nooit als antiek verkopen. Het waarschuwt me elke dag dat een voorzichtige en kritische geest onontbeerlijk is in dit vak.”

Gevraagd naar wat Desmet denkt van de in beslag genomen art-nouveaubeeldjes zegt hij resoluut: “Hier is zelfs geen sprake van een grijze zone, maar van pure oplichting, geen discussie mogelijk.” Ook Callens vermoedt dat de inspecteurs redelijk snel doorhadden dat het om vervalsingen ging. “De galerieën stonden ook niet meteen bekend om hun goed reputatie,” zegt hij.

Eigendomsgeschiedenis

Indien mogelijk onderzoekt Maenaut altijd de eigendomsgeschiedenis van het werk: als er documenten zijn waarop elke wisseling van eigenaar duidelijk staat neergepend, maakt dat een kunstwerk geloofwaardiger. Zeker als die informatie te toetsen valt met de artistieke fases in het leven van de kunstenaar zelf.

Wie over de nodige middelen beschikt, kan – om absoluut zeker te zijn – altijd gebruikmaken van koolstofdatering, een wetenschappelijke methode die de hoeveelheid koolstof in een voorwerp meet om de leeftijd ervan te bepalen. “Door middel van carbondatering kan organisch materiaal in antiek bij benadering gedateerd worden,” legt Desmet uit. De art-­nouveaubeeldjes werden dan weer ontmaskerd via een microscopische analyse van wat “metallografische monsters” heet, aldus de FOD Economie.

Toch blijft het volgens Desmet belangrijk om ook andere criteria in rekening te nemen bij een ultiem oordeel. Hij geeft het voorbeeld van een terracottabeeldje. “Een specifieke test, de thermoluminescentietest, op terracotta zal bijvoorbeeld een ander resultaat opleveren als het terracotta object in een latere fase dicht bij een hittebron heeft gestaan zoals een brand of een open haard. Enkel naar een kunstwerk kijken met een wetenschappelijke bril kan dus een vertekend beeld geven en een kunstwerk verkeerdelijk in een latere periode plaatsen. Een kritische geest en de context zijn zeer belangrijk. Men mag zeker niet blindelings op de wetenschap vertrouwen.”

Er staan strenge straffen op valse kunst verkopen. En terecht, zeggen de verkopers: hun beroepseer staat namelijk op het spel. Geen enkel eerlijk veilinghuis of galerie wil klanten rommel verkopen. Daarom hameren Maenaut en Desmet op het belang van een correcte verificatie van kunstwerken, om de echtheid ervan te waarborgen naar de klant.

Om volledig zeker te zijn, roepen verkoophuizen daarom vaak de hulp in van externe experten, gespecialiseerd in een specifiek domein of in één enkele kunstenaar. Al loopt dat niet altijd van een leien dakje. “Soms ontstaat er ruzie tussen experten, waardoor het moeilijk kan zijn om een certificaat te krijgen van bepaalde kunstenaars,” weet Maenaut, die de Belgische schilder Théo van Rysselberghe als gecontesteerd voorbeeld geeft. Daardoor zitten de organisaties die de certificaten uitschrijven, vaak verwikkeld in gerechtelijke processen.

Een deel van de oplossing ligt mogelijk bij artificiële intelligentie, zeggen de experts, die verwijzen naar het voorbeeld van de Nederlandse Tilburg University. De instelling ontwikkelde in samenwerking met het Zwitserse bedrijf Art­Recognition een kunstherkenningstool om na te gaan of kunst echt is, al gaat het voorlopig enkel om een aanvullend hulpmiddel.

Kroonprins opgelicht

Toch gebeurt het nog dat fraudeurs lange tijd blijven wegkomen met fakes. De Italiaanse kunsthandelaar Giuliano Ruffini (geboren in 1945) slaagde daar meesterlijk in. Zo verkocht hij zogezegd uniek werk van Lucas Cranach de Oude, Parmigianino en Frans Hals. Een van die schilderijen belandde zelfs in handen van de kroonprins van Liechtenstein, die zeven miljoen euro betaalde. Toen het bedrog aan het licht kwam, namen Franse autoriteiten het exemplaar in 2016 in beslag. Ruffini zelf werd in 2022 gearresteerd, en leeft nu onder streng toezicht in Italië.

Soms worden er ook menselijke fouten gemaakt, waarbij geen kwaadwilligheid of voorbedachten rade aan te pas komt. Zo bood een Brussels veilinghuis enkele jaren geleden onbewust een modern werk aan als antiek. Ze wilden het verkopen als Egyptisch porfier, terwijl het eigenlijk was gemaakt uit Italiaans porfier. Het Egyptische gesteente was in de oudheid al zeer geliefd bij Romeinse keizers en tot op de dag van vandaag heeft het een magisch aura. Met het Italiaanse porfier werden kasseien gemaakt om de straten in Milaan mee te plaveien. Een verschil dat voor een ongetraind oog moeilijk te detecteren valt, maar resulteert in een gigantisch prijsverschil.

De FOD Economie opende afgelopen jaren een twintigtal dossiers voor valse kunstwerken of archeologische voorwerpen. “De sectoren die het meeste risico lopen zijn tribale kunst, objecten uit Cambodja of Thailand en moderne kunst,” aldus woordvoerder Lien Meurisse.

Hoewel veilinghuizen en galerieën er meestal in slagen om valse kunst op tijd te detecteren, blijft het vaak voor de gemiddelde koper een hele klus om echte kunst te onderscheiden van valse. “Als je zekerheid wil, koop je daarom best van galerieën met een goede naam en reputatie. Leden van de Kamer van Kunsthandelaars van België (Rocad) kunnen optreden als handige raadgever,” geeft Desmet als tip.

“Ook kan je naar een gereputeerde kunstbeurs gaan, zoals Brafa. Ze hebben een strenge selectie van de exposanten en ook een externe commissie van experten die de werken controleren voor de beurs de deuren opent. Dat maakt het misschien iets duurder, maar authentiek is het zeker.”