Kunstenaarscollectief Anaïs Berck: het Zoniënwoud laten vertellen met data en sensoren

In september zal een beuk in het Zoniënwoud via data, sensoren en intieme gesprekken aan het vertellen gaan. An Mertens, bezieler van het Brusselse kunstenaarscollectief achter die bijzondere installatie, capteert deze zomer ook al de verhalen van Arnhemse bomen. “In Nederland wordt veel coulanter omgegaan met dit gedachtegoed.”

Hoe zou de Brusselse Maalbeekvallei eruitzien als die niet was verstedelijkt in het begin van de twintigste eeuw? Misschien zoals het Sonsbeekpark vandaag in Arnhem: dat park neemt een riante plaats in vlak bij het stadscentrum, op vijf minuten wandelen van het station. Met de aangrenzende parken is het goed voor tweehonderd hectare groengebied. Lang geleden stonden er langs de Sint-Jansbeek tien watermolens krachtig te draaien, net zoals aan de Maalbeek in Brussel.

Aristocraten en industriëlen met poen uit Arnhem en van ver daarbuiten kochten later landgoederen op en legden op de glooiende heuvels pronktuinen aan om tegen elkaar op te pochen. Twee eeuwen later is de plek een van de mooiste publieke landschapsparken van Nederland. Moerassige weiden en bossen worden afgewisseld met grote vijvers, watervalletjes in rocaille, villa's en andere pittoreske gebouwen. Het is één groen gebied dat in een lange trek doorloopt tot aan het bekende nationale park De Hoge Veluwe. Zo is het niet alleen een zegen voor de stadsbewoners, maar ook voor de biodiversiteit.

In Arnhem huist tot 15 september Anaïs Berck, het kunstenaarscollectief waarvan de Brusselse artieste An Mertens (°1973) de bezieler is. Ze toont er een bijzondere installatie, op het kruispunt van kunst, technologie en natuur. Het is zogenoemde datakunst, een stroming in de kunstwereld die in opmars is.

Allenige eik

Het is wat fris voor de tijd van het jaar, de zomermaanden zijn regenachtiger dan normaal. De wandeling met An Mertens leidt naar een enorme, eeuwenoude eik die breed en grillig uitwaaiert en met de voeten in een moerassige weide staat. “We noemen hem de Allenige Eik,” zegt Mertens. “Het is de favoriete boom van heel veel bezoekers van het park. De eik heeft alle ruimte gekregen. Er staat geen obstakel in de weg. In alle glorie mag die boom een eik zijn.” (Lees verder onder de foto)

Rond deze eik en vijf andere bomen bouwde Anaïs Berck een installatie: er hangen verschillende sensoren in de boom, en er zit er eentje in de bodem die nauwkeurig allerlei indicatoren meet: de luchtvochtigheid, de bodemtemperatuur, de CO2, de bodemvochtigheid, de beweging van de stam.
De data die de metingen opleveren, brengen de boom als het ware tot leven. Door de parameters in een datavisualisatie te gieten, ontstaat er een soort van schilderijtje dat continu in beweging is. Een componiste schreef, op vraag van Anaïs Berck, muziek die gevoed wordt door de gegevens van de boom. Met esoterische, onvoorspelbare melodieën als resultaat.

Elke boom genereert bovendien ook verhalen en levert zo een totaalspektakel. Bezoekers kunnen op een bankje, dat bij de installatie hoort, gaan zitten voor een korte of langere tijd, en mijmeren over de boom, en er – ja, want dat is de bedoeling – op de een of andere manier mee in contact treden. An Mertens: “We proberen met ons project mensen op een andere manier naar een boom te laten kijken, ze ook uit te nodigen om regelmatig terug te keren naar die boom. Want elk moment is anders.”

De volgende halte, na de majestueuze eik, is een triest ogende paardenkastanje. Het is een boom die heeft afgezien, waar takken van zijn afgezaagd. Hij draagt littekens, en gaat gebukt onder de paardenkastanjemineermot. Wellicht heeft de boom geen jaren meer te leven. Ook die wou Anaïs Berck betrekken in het project. “De boom is 188 jaar oud en heeft daardoor veel gaten. Maar je ziet meteen dat de natuur er gebruik van maakt. Er zijn nesten van koolmeesjes, een nijlgans heeft er gebroed. Het is een drukbezochte boom.”

Er volgt nog een majestueus ensemble van rode beuken, dat het verhaal van Anna van Vossenburg, een Surinaamse ex-slavin onder het Nederlandse kolonialisme, tot leven wekt. Ten slotte zijn er de 'poortwachters', dé blikvanger van het Sonsbeekpark: drie holle kastanjes die de vreemdste vormen aannemen.

“Ik geloof dat we als mensen nieuwsoortige relaties kunnen aangaan met andere wezens,” zegt Mertens. “Ikzelf voel me aangetrokken tot bomen. Het is eenvoudig om met een boom in contact te treden, je hoeft het niet zo ver te zoeken. Veel mensen hebben een relatie met een boom, ook al zouden ze dat zo niet benoemen. Een boom in hun tuin, of in hun straat, een boom waaronder ze graag een boek gaan lezen. Mensen worden er rustig van, en krijgen er inzichten.”

Mertens, die ook bedreven is in het bosbaden – natuur beleven met al je zintuigen – gelooft dat bomen een rol kunnen spelen voor het mentale welzijn van eenieder, in onze steeds jachtigere samenleving. “Het is bewezen dat de fytociden, de stoffen die door bomen worden geproduceerd, gezond zijn voor de mens. Het verklaart wat we eigenlijk allemaal weten: dat je rustig wordt door in een bos te gaan wandelen.”

Een schrijvende boom

An Mertens verkent ook de grenzen van wat voor veel mensen misschien wat too far out is. Ze haalt haar inspiratie uit het sjamanisme en vertelt over haar ervaring met Frank Coppieters en Kathy Melcher, die vanuit het experimentele theater het universele sjamanisme als begrip gemunt hebben, los van geestverruimende middelen. Voor Mertens heeft dat transformatieve werk van sjamanisme onder meer haar relatie met de natuur veranderd.

Die radicaliteit trekt Mertens resoluut door in haar kunstenaarsbestaan. Zo bestaat haar collectief Anaïs Berck naast haarzelf en andere mensen, ook expliciet uit “algoritmes en bomen.” Ze heeft een nog niet gepubliceerde roman klaar die ze samen met een boom uit het Zoniënwoud geschreven heeft.
An Mertens ziet ook wel dat dat tot onbegrip leidt bij heel wat mensen, en zelfs tot regelrechte afkeuring. In Nederland wordt daar veel coulanter mee omgegaan, zegt ze. “Dit gedachtegoed is hier veel meer ingeburgerd.”

Hoe komt An Mertens tot die wat vreemde combinatie van kunst, technologie en natuur? “Ik ben als kunstenaar begonnen rond tekst en technologie en was erg geïnteresseerd in het beheer van mijn eigen computer. Zo trad ik toe tot een Linux-gebruikersgroep voor vrouwen, een project van kunstenwerkplaats Constant in Sint-Gillis. Daar kreeg ik de vraag of ik zin had om te onderzoeken wat de invloed is van de computer op de manier waarop je literatuur bedrijft. Dat leek me interessant. Het deed me denken aan Paul van Ostaijen, die bij drukkerijen langsging om te zien wat voor drukletters er bestonden, wat voor papier, en daar vervolgens zijn gedichten mee maakte. Zo ging ik op onderzoek naar niet-lineaire verhalen, naar multi-auteurschap, automatisch gegenereerde teksten. Elementen die in de digitale wereld vanzelfsprekend zijn, maar niet in de literatuur.”

“Ik zat daardoor heel veel uren aan de computer. Om te detoxen trok ik het Zoniënwoud in. Zo simpel gaat het soms. Later volgde ik een cursus natuurgids en combineerde ik mediakunst met bomen. Dat was een spreidstand vanjewelste: de wereld van de programmeur is niet dezelfde als die van de boomknuffelaar. Op een bepaald moment dacht ik: ik forceer het gewoon. Zo heb ik dat collectief opgericht.”

“Aanvankelijk gebruikten we vooral data, want er bestaan enorm veel databanken rond bomen. Gaandeweg merkte ik echter dat ik ook bomen kon ontmoeten, de tijd kon nemen om ze te leren kennen en erbij kon gaan zitten. Met papier en potlood. En dat er van alles uitkwam. Iemand anders zou de boom misschien een muze noemen, ik noem het meer een bijzondere relatie. Ik ontmoet de boom, voer er gesprekken mee en dat levert elke keer weer andere verhalen op.”

Geen schaarste, maar overvloed

Wie de wandeling langs de bomen in Arnhem doet en naar de verhalen luistert voelt de klimaaturgentie in het werk van Anaïs Berck. Zit er een vorm van activisme in? Kan een kunstenaar activistisch zijn en tegelijk de kunst intact houden? “Meer dan met activisme heeft het bij mij met eco-anxiety te maken,” zegt Mertens. “Ooit ging ik door een soort van identiteitscrisis. Met technologie en literatuur bezig zijn had nog weinig nut in mijn ogen. Tijdens een reis naar Zuidoost-Azië belandde ik op een plek met een koraalrif, waar een restauratieproject aan de gang was om de schade van het klimaat op de koralen te herstellen. Daar voel je zo hard de effecten van de klimaatopwarming.”

“Toen ik terugkwam, kwam de vraag die voorheen al zat te sluimeren nog meer naar boven: heeft mijn werk nog een bestaansreden? Ik besloot dat ik het klimaatdenken mee in mijn werk moest opnemen. Dat is wat ik nu doe. En ja, dat is misschien activistisch, maar heel veel kunstenaars vandaag zijn bezig met het vertellen van verhalen waarin de mens niet meer centraal staat. Waar we een stapje opzijzetten voor andere wezens.”
“Natuurlijk blijft dat experimenteel. Ik heb geen antwoorden. Wel zie ik dat mensen vandaag vaak leven met een gevoel van schaarste, maar dat je, als je aandacht hebt voor de natuur, en naar elk bloemetje kijkt of naar een vogel die zingt, alleen maar kan vaststellen: dit is geen schaarste, dit is overvloed.”