Aartsbisschop Luc Terlinden: ‘Paus worden lijkt me verschrikkelijk’

Een golf aan getuigenissen over misbruik in de Belgische Kerk, de beperkte rol van de vrouw in de geloofsgemeenschap, de komst van de paus komend weekend in Brussel: sinds zijn wijding als aartsbisschop vorig jaar staat Luc Terlinden in het centrum van de aandacht. Ondanks zijn eerder teruggetrokken natuur. “Het is geen makkelijke tijd om herder te zijn. Maar het is onze tijd,” zegt de in Etterbeek geboren kerkleider.

"Paus worden? Ik?”

In tegenstelling tot de andere vragen, die hij rustig en bijna contemplatief beantwoordt, moet Luc Terlinden niet lang nadenken over misschien wel de belangrijkste opdracht die een clericus kan krijgen in zijn carrière: de apostel Petrus opvolgen als spiritueel leider.

“Neen. Liever niet,” bedankt hij vriendelijk. “Het lijkt me verschrikkelijk. Dat is absoluut niet mijn ambitie. Dat valt ook nauwelijks te bevatten. Ik kan mijn boodschappen nog redelijk anoniem doen. Maar de paus kan onmogelijk alleen door de straten van Rome wandelen. Dat zou ik enorm missen.”

Nochtans: als aartsbisschop van het aartsbisdom Mechelen-Brussel en 'primaat' van de Belgische katholieke kerk staat Terlinden (56 jaar) sinds een dik jaar ook vaak in de schijnwerpers. Aan de functie kleeft nog steeds een groot moreel gezag, waardoor elk woord dat hij zegt dubbel telt. “Ik leer nog elke dag bij,” zegt hij niettemin ontwapenend tegen BRUZZ. “Al die nieuwe ervaringen, zoals bijvoorbeeld interviews geven. Ik hoop dat ik het goed doe.”

39.000 hosties

Wat hij ook ten stelligste hoopt? Dat het pausbezoek van komend weekend vlekkeloos verloopt. Sinds de aankondiging in mei moet zijn team, maar ook iedereen verbonden met de organisatie – diplomaten, de universiteiten van Leuven en Louvain-la-Neuve, de bisschoppen, de politie, de veiligheidsdiensten, OCAD en het Nationaal Crisiscentrum – meer dan een paar versnellingen hoger schakelen om alles georganiseerd te krijgen. Er is geen tijd of plaats voor improvisatie in het strakke reisschema van een van de best bewaakte personen ter wereld.

Als alles volgens plan verloopt – de paus zegde maandag enkele afspraken af omdat hij ziek was – komt Franciscus (87 jaar) donderdagavond per vliegtuig in Melsbroek aan, opgewacht door een ontvangstcomité dat bestaat uit onder andere het vorstenpaar en de rectoren. De volgende ochtend wordt hij opnieuw door koning Filip en koningin Mathilde ontvangen, maar dan op het kasteel van Laken, waar hij de verschillende overheden van het land en 'vertegenwoordigers van de burgermaatschappij' toespreekt. In de namiddag trekt Franciscus naar de KU Leuven, die haar zeshonderdste verjaardag viert, voor een gesprek met professoren en studenten.

Zaterdagvoormiddag – na een verkwikkende nacht in de nuntiatuur van Sint-­Pieters-Woluwe, zeg maar de ambassade van het Vaticaan – gaat het richting de Basiliek van Koekelberg. Binnen verzamelen 3.000 bisschoppen, priesters, seminaristen en leken met een kerkelijke benoeming; zes van hen mogen de kerkleider een vraag stellen. Buiten wordt een massa van 12.000 kijklustigen verwacht.

De directrice van de basiliek, Martine Motteux-Abeloos, spreekt van “draconische maatregelen” om de veiligheid van de paus en het volk te garanderen, gaande van metaaldetectoren en het gebruik van bewakingsdrones tot strenge controles van de toegangstickets en een verbod op rugzakken, drankjes en vlaggen. De beroemde Zwitserse garde, de eigen veiligheidsdienst van de paus, houdt altijd en overal een oogje in het zeil, samen met Destrée Organisation, een Brussels bedrijf gespecialiseerd in protocol en security.

De volgende dag, op zondag, de 'dag des Heren', volgt de apotheose: een misviering in het Koning Boudewijnstadion voor 39.000 gelovigen. Alles gratis, op uitdrukkelijke vraag van het Vaticaan. De paus rijdt naar de Heizelvlakte met de gepantserde pausmobiel. Opmerkelijk detail: alle aanwezigen zullen ook een hostie krijgen (gebakken door de zusters Clarissen in Sint-Truiden). Volgens de zakenkrant De Tijd zal het tien minuten duren om iedereen, met de hulp van zevenhonderd vrijwilligers, een stukje van 'het lichaam van Christus' te geven.
Het totale kostenplaatje: sommigen schatten 1 miljoen euro, opgehoest door de overheden, organiserende universiteiten, de Kerk en aangevuld door grote en minder grote giften.

Revolutionair

De omvang, de financiële steun en de massale belangstelling voor het evenement (met meer dan vierhonderd geaccrediteerde journalisten) verbaast Terlinden niet. “Ik had het ergens wel verwacht,” zegt hij. “Van Aarlen tot Oostende: van overal komen Belgen. Maar ook wereldwijd kan Franciscus rekenen op aandacht en volgers. Velen zien in hem een goede herder. Iemand die dicht bij de mensen staat en zijn Kerk opent voor iedereen.”

Het mag inderdaad verbazen: die positieve pers in tijden waar het geloof langs alle kanten slaag krijgt, toch in West-Europa. De kerken lopen al decennialang leeg, hevige debatten over euthanasie en abortus breken de samenleving op in vijandige kampen, de onthullingen van misbruik schokken gelovigen diep, en op conceptueel niveau worstelt de theologie nog steeds met 'de dood van God' – uitgeroepen door Nietzsche, en verder geproblematiseerd door andere filosofen.
En toch: de figuur en de functie van paus blijven tot de verbeelding spreken. Ook artistiek: het succes van miniseries zoals The Young Pope (met Jude Law) en gelauwerde films zoals The Two Popes (met Anthony Hopkins) spelen op die fascinatie in.

Terlinden, die paus Franciscus al een paar keer kort sprak, ziet als belangrijkste reden voor die (verscherpte) aandacht toch vooreerst de boodschap van de paus. “Hij is een dienaar van de eenheid; dat is zijn eerste taak.” Niet toevallig schreef Franciscus in 2020 een rondzendbrief naar alle gelovigen – een zogenoemde encycliek – met als veelzeggende titel 'Fratelli tutti' – Latijn voor: 'Allemaal broeders', en tevens de wapenspreuk van Terlinden.

De eenvoud van die boodschap steekt schril af tegen de complexiteit van de huidige wereld, waar oorlog, gepolariseerde politieke campagnes, online haatspraak, maar ook de klimaatproblemen veel stress, onzekerheid en wantrouwen onderling veroorzaken. Het snel uitverkochte Koning Boudewijnstadion lijkt daarom op een “gloeiende getuigenis van een gemeenschap die in het alternatief gelooft,” aldus Terlinden. “De komst van de paus geeft dat geloof een nieuw elan.”

“En ja, het is geen makkelijke tijd om herder te zijn,” geeft ook Terlinden toe. “Maar het is onze tijd. En het evangelie spreekt ook over vandaag. Dat maakt die tekst in zekere zin ook zo revolutionair. Het blijft de mens stimuleren. Het maakt ook duidelijk dat noch ik als aartsbisschop noch Franciscus als paus in het centrum van de Kerk staan, maar wel Christus.”

Jezus aan het kruis

Dat laatste zegt Terlinden niet om zijn verantwoordelijkheid af te schuiven. Want hij weet perfect waar die ligt, al was het maar omdat in dezelfde week dat hij tot aartsbisschop werd gewijd – 3 september 2023 – ook Godvergeten werd uitgezonden, een vierdelige serie op VRT Canvas, die aan de hand van pakkende getuigenissen het (systematische) seksuele misbruik van priesters en paters in Vlaanderen en Brussel thematiseerde. De reeks veroorzaakte een schokgolf aan verontwaardigde reacties en de publieke opinie eiste duidelijke antwoorden van de Kerk – antwoorden, maar ook tekenen van inkeer, schuldbekentenissen, reflectie, een vorm van boetedoening …

In tegenstelling tot sommige van zijn voorgangers spreekt Terlinden klare taal. Hij noemt de inhoud van de onthullingen “een schandaal”. “De verhalen raakten mij diep, ik vind het daarom belangrijk dat ik met de slachtoffers praat en dat ik luister, en dat ik op het einde van het gesprek zeg: 'Ik geloof u, ik zie hoe erg het was, ik erken de feiten en ik erken de verantwoordelijkheid van de Kerk.' Pas daarna kunnen excuses volgen namens het instituut.”

Kan hij begrijpen dat Godvergeten meer deed dan zomaar de perversies van een systeem te onthullen? Dat het, in de eindeloze stroom aan gruwelijke details, het geloof in de kern raakte, en dat kijkers zich oprecht afvroegen waar Jezus was in al die donkere momenten? Wat met de naastenliefde, zo sterk gepropagandeerd in het Nieuwe Testament?
Terlinden knikt. “Dat was ook de vraag in de kampen van de Tweede Wereldoorlog. Ik zie Jezus aanwezig in het kruis. Ook dat was schandalig. Ook hij was totaal onschuldig.”

Gelovige en reservist

Dat soort antwoorden maakt van Terlinden, een slanke, rijzige man met jongensachtige, lichtblauwe ogen, ergens een enigma.
Enerzijds grijpt hij terug naar de kerngedachten van het evangelie, die voor velen vaag en onbevattelijk blijven, en daarom snakken naar meer context en duiding. Wat niet altijd volgt in zijn uitleg, en wat de indruk kan wekken dat hij, zoals zoveel hoge geestelijken, van de wereld losstaat. Het hoofd meer in de wolken dan de voeten op de grond. (Lees verder onder de foto)

Anderzijds kende de Belgische Kerk nog nooit eerder een zo progressieve aartsbisschop, met een zo atypisch profiel. Hij ziet bijvoorbeeld geen probleem in getrouwde mannen die priester willen worden, naar model van de Oosterse Kerk. Hij pleit voor een grotere rol en verantwoordelijk van de vrouw in de geloofsgemeenschap (“Alleen mannelijke geestelijken in leiding is geen normale situatie”). Tijdens zijn aanstelling als aartsbisschop reserveerde hij in de Sint-Rombouts­kathedraal van Mechelen een plekje waar moeders borstvoeding konden geven.

Door zijn opleiding als reservist in het leger is hij allicht een van de weinige priesters die perfect met een halfautomatisch wapen kan mikken en raak schieten (“Dat verzoenen met mijn geloof was een moeilijke strijd”). Hij is fan van RSC Anderlecht (“Al gaat de club door een moeilijke tijd”), studeerde voor handels­ingenieur, komt uit een familie van adel, met stevige banden in het bancaire en militaire wezen, maar wil toch “het hart van een arme” behouden, zoals het klonk in zijn dankwoord aan het einde van zijn wijdingsplechtigheid.

Waarom dan, ondanks al die opmerkelijke standpunten, houdt hij zich toch op de oppervlakte? Waarom maakt hij niet vaker een fors statement, of spreekt hij zich niet meer uit over maatschappelijke onderwerpen? Moet dat niet de ambitie vormen van iedere kerkleider: wegen op het debat, gelovigen werven, diepere inzichten delen?
Terlinden houdt voorlopig die boot af. “Ik heb nog tijd, ik heb – hopelijk – nog tien, twintig jaar.”

Bovendien: “Ik ben meer iemand van het centrum. Het zit niet in mijn natuur om een sterke positie te zoeken. Ik wil liever de afstand bewaren, om de plaats van Christus niet in te nemen. Jezelf centraal stellen is gevaarlijk: een geestelijke kan dan veranderen in een steen. Daarom ben ik meer geneigd om te zeggen: kijk vooral naar mijn daden. Naar wat ik doe. En wat ik doe, doe ik vooral samen mét anderen, voor anderen. Ik ben geen eenzame cowboy.”

Wat is dat 'doen', waarop hij alludeert? Op een abstract pastoraal niveau heet het: “De mens begeleiden om Christus te ontmoeten.” Maar Terlinden moet niet ver zoeken om dat concreet te maken; hij wijst naar zijn verleden als pastoor van de Heilige Kruis van Elsene, nabij het Flageyplein. In die hoedanigheid – maar ook vroeger al, door in Etterbeek op te groeien en als kind rond te lopen in de grootstad – kwam hij in contact met drugsverslaafden, asielzoekers, daklozen, probleemjongeren. “Mensen in de periferie,” aldus Terlinden. Waar hij kon, zegt hij over die periode in zijn carrière, probeerde hij te helpen, “in samenwerking met de gemeenten, de sociale diensten, onthaalpunten”.

Nooit machteloos

Maar steun bieden gaat voor Terlinden verder dan het materiële. “Ooit kwam een man naar mij, en hij zei: 'Ik ga stoppen met drugs.' Maar hij herviel telkens. Dat kan ontmoedigen, maar ik bleef in hem geloven, ik bleef hem nabij. Niemand is te verwijderd om bij te staan; iedereen verdient solidariteit, compassie, steun. Voor mij bestaat geen fatalisme, wij zijn nooit helemaal machteloos.”

Dat klinkt goed, maar klinkt dat ook niet hopeloos naïef, geconfronteerd met het werkelijke lijden aan het Zuidstation, het geweld in de straten van Sint-Gillis, de illegale prostitutie in de Noordwijk? “Er is geen gemakkelijke en directe oplossing, maar ik kan als christen wel hopen, en mij van daaruit engageren in de politiek, in verenigingen, in de maatschappij. Ik wil mij vast en zeker uitspreken over dergelijke onderwerpen, maar dan liefst op een goed moment en met kennis van zaken. Ik kan – om een ander voorbeeld te geven – niet beweren dat ik tegen abortus ben, en tegelijkertijd zeggen tegen de vrouw: trek voor de rest uw plan. Dat gaat niet. Dat is niet coherent. Dat biedt geen perspectief. Ik moet op dat moment de vrouw steunen.”

Religieuze hypocrisie

Terlinden, opgevoed in het Frans, spreekt op een bedachtzame manier Nederlands. Dat leidt misschien tot enige terughoudendheid in zijn manier van formuleren en argumenteren. Voor een geloof dat begint met het Woord kan dat – aan Vlaamse kant – als een handicap lijken, daarom dat het des te harder opvalt wanneer hij wel met zichtbaar enthousiasme praat. Over God, bijvoorbeeld: “Een wezen vol tederheid.” Of over zijn zoon Jezus: “Hij haatte hypocrisie, en in het bijzonder religieuze hypocrisie.”
Msschien klaart zijn gezicht nog het meest op als het over die andere goddelijkheid op vier poten gaat, Oscar, zijn gladharige teckel. “Hij geniet enorm van de tuin in het aartsbisschoppelijke paleis en ik geniet ervan hem bezig te zien. Voor mijn hondje blijf ik gewoon Luc Terlinden het baasje, en niet Luc Terlinden de aartsbisschop. Dat relativeert alles.”