Documentairemaakster Godvergeten: ‘Niet onder de indruk van excuses paus’

Met Godvergeten zorgden de in Schaarbeek wonende documentairemaakster Ingrid Schildermans (VRT) samen met regisseur Ibbe Daniëls ervoor dat niemand in Vlaanderen nog kon wegkijken van het seksueel misbruik in de kerk. Toch is het net dat wat de Kerk volgens Schildermans nog steeds doet. “Franciscus vindt het misbruik een schande? Het zou er nog aan mankeren.”

De wegen van de Heer zijn misschien wel ondoorgrondelijk, maar Zijn gevoel voor timing is feilloos. Exact op het moment dat paus Franciscus de mis opdraagt in een uitverkocht Koning Boudewijnstadion, spreekt BRUZZ in Schaarbeek met documentairemaakster Ingrid Schildermans. En het mag duidelijk zijn dat zij niet de euforie deelt die in sommige kringen (en media) met het pausbezoek gepaard gaat.

Welke emoties maakt het pausbezoek los bij de overlevers?

Ingrid Schildermans: Sommige overlevers zeggen me: de paus wist het niet, nu hebben we het hem kunnen vertellen. Terwijl ik vanuit mijn research goed weet wat er allemaal aan het Vaticaan gemeld is. Mark Vangheluwe, de neef van, heeft nota bene een boek geschreven met als titel “Brief aan de paus.” Rome schoot pas in actie na de uitzending van Godvergeten om Roger Vangheluwe eindelijk zijn titel af te pakken. Dat zie je keer op keer: pas als de kerk met de rug tegen de muur staat, onderneemt ze in dit soort zaken actie.

De paus is als leider de eindverantwoordelijke van een instituut dat wereldwijd in opspraak raakte door schandalen van zwaar kindermisbruik. Ik hoor nu met verbazing zeggen dat de paus ‘straffe woorden’ gebruikt. Gewoon omdat hij zegt dat misbruik een schande is en dat ze zich schamen. Dat zijn geen sterke bewoordingen, dat is gewoon de bevestiging van de realiteit. Iedereen wéét dat het een schande is, het misbruik is gedocumenteerd. Het ene rapport na het andere duikt op. In Frankrijk gaat het om 300.000 gevallen. In Nieuw-Zeeland 200.000. Oost-Timor... noem maar op. En dan niet verder komen dan: “Het is een schande?” en iedereen is daarvan onder de indruk. Bizar.

Heb je het idee dat we na Godvergeten nogal snel zijn teruggekeerd naar de orde van de dag?

Schildermans: Kijk naar de feiten wereldwijd. Internationaal verschijnen er over dat instituut rapporten van zwaar kindermisbruik. De slachtoffers willen een duidelijke reactie. Aan excuses alleen hebben ze niets. Mooie woorden van de paus zijn er ook al een tijdje, maar nu willen de overlevers eindelijk daden.

Wat moet er dan gebeuren?

Schildermans: Uit alle rapporten blijkt dat misbruik levensbepalend is. Mensen zijn relationeel, professioneel, seksueel, mentaal en fysiek beschadigd, zodanig zelf dat ze tot op vandaag operaties ondergaan. Therapie is duur, ze kunnen het niet altijd betalen, hoewel ze het broodnodig hebben. De Kerk zou werk moeten maken van degelijke compensaties voor dat leed. En maken dat pedofiele geestelijken bestraft en behandeld kunnen worden als andere pedofielen. De slachtoffers zijn niet uit op wraak. Het zijn stuk voor stuk lieve mensen die zeer redelijk zijn in hun eisen. Ze willen vooral dat er geen slachtoffers meer bijkomen. Daarom moet ingezet worden op schuldinzicht bij daders én verantwoordelijken.

Het feit dat de paus in gesprek gaat met een aantal slachtoffers maakt geen indruk?

Schildermans: Op die groep mensen die uitgekozen zijn maakt het indruk. Maar als maatschappij moeten we de Kerk blijven confronteren met het feit dat het wereldwijde seksuele misbruik binnen het instituut niet zonder gevolg kan blijven. Stel je voor dat zo’n schandaal eender welke andere instelling zou treffen, het kot zou te klein zijn. Als de paus dan naar België komt, gaat er een minuscuul deeltje van het programma naar de slachtoffers. En dan moeten de slachtoffers nog een selectie doorlopen met voorbereidende vergaderingen en selectierondes. Dat is toch niet serieus? Mensen die er niet bij zijn voelen zich weer afgewezen. Een overlever zei me: “Het zou pas echt een duidelijk signaal zijn geweest als hij was weggebleven en het geld voor de organisatie van het bezoek was besteed aan de slachtoffers.”

Wat kwam Franciscus hier dan doen volgens u?

Schildermans: Ja, wat eigenlijk? Het 600-jarig bestaan vieren van de KU Leuven, officieel. Overlever Linda noemde het een show opvoeren? Ik begrijp dat zij het zo ziet.

Waarom komt hij ermee weg?

Schildermans: Macht. En een soort devotie dat ik totaal niet begrijp, vanuit de brede maatschappij. Ik vind het vreemd dat de rector van de KU Leuven de paus op dit moment omschrijft als een grote verdediger van de mensenrechten. Een slachtoffer, een vrouw die tussen haar zevende en twaalfde wekelijks door geestelijken werd verkracht en op haar twaalfde was bevallen, zei dat ze van woede haar televisie had willen stukslaan toen ze de rector bezig hoorde.

Er wordt ons verweten dat we uit zijn op sensatie, dat we het debat emotioneel voeren. Maar wij hebben het steeds over feiten, hè. En toch komt de verantwoordelijke weg met dat minieme beetje aandacht dat hij hier aan de slachtoffers besteedt.

Het gaat ook niet om een strijd tegen het geloof. Veel slachtoffers zijn zeer gelovig en hen wordt een dubbel verdriet aangedaan. Overlever Staf Van Pelt, die zich wel van de kerk heeft afgekeerd, verwoordde de houding van de kerk zo: “als iemand de spiegel van je auto rijdt, is het wel zo netjes dat die een briefje met gegevens achterlaat om de zaak te regelen en de schade te vergoeden. Maar de kerkelijke daders rijden jou helemaal perte totale, waarop de kerk een briefje achter de ruitenwisser steekt met “excuses, we zijn in fout geweest, het is een schande” maar meer ook niet.” Of in het beste geval krijg je een paar euro’s compensatie. En dan krijg je vaak de reactie: veel zaken zijn juridisch verjaard, de kerk doet al meer dan ze zou moeten doen volgens de wet. Maar van een moreel instituut dat mensen vertelt hoe ze zich “goed” moeten gedragen mag je meer verwachten. De vrees dat de kerk daardoor failliet zou gaan, is ongegrond.

Premier De Croo was anders scherp in zijn toespraak.

Schildermans: Tja. We zijn bijna 15 jaar na de start van Operatie Kelk. Het wordt tijd. De parlementaire onderzoekscommissie wordt opnieuw opgestart. We zullen zien.

Wat verwacht je van de commissie?

Schildermans: Dat ze grondig hun werk doen en aan de slag gaan met de informatie die ze hebben. Na Godvergeten reageerde de maatschappij verontwaardigd en gechoqueerd. De waarheid is dat Ibbe en ik fel geselecteerd hebben om het voor de kijker verteerbaar te houden. In alle eerlijkheid, de werkelijkheid is nog veel erger. Enkel over de abdijschool van Dendermonde konden we al vier afleveringen maken, idem voor de Broeders van Liefde. We hebben een getuigenis van een overlever die zo gruwelijk is dat mensen na tien minuten hun televisie hadden uitgezet. Dat heb ik verteld aan de parlementaire onderzoekscommissie; ze hebben al de dossiers en getuigenissen. De slachtoffers verwachten dus gedegen antwoorden en zullen niet lossen tot er gerechtigheid volgt, denk ik.

Er zijn sinds de start van Operatie Kelk wel wat personeelswissels geweest in de Belgische kerk. Hebt u het gevoel dat die nieuwe kerkleiders de zaak anders aanpakken?

Schildermans: Ik heb jullie interview met Luc Terlinden gelezen. Wellicht een lieve man, hoor, maar ik begrijp soms niet waar hij over spreekt. Het klinkt nogal wollig in mijn oren maar hij zegt ook ‘kijk naar mijn daden’ dus we zullen zien.

Heb je geestelijken gehoord voor de reeks?

Schildermans: Een relatief jonge geestelijke wou getuigen, maar op het laatste moment besliste hij niet mee te werken. Er is een grote angst om te spreken. Insiders doen bij Rik Devillé hun beklag, maar ze durven niet publiek gaan.

Zelfs bij politiemensen zie je die schroom om hun verhaal te doen. Een moedige politiedame die slachtoffers verhoord had in de zaak-Dendermonde in het kader van Operatie Kelk, werd heel emotioneel toen ze ons te woord stond. Vooral het gebrek aan schuldinzicht bij de geestelijke daders had haar gechoqueerd. Terwijl dat net voor de slachtoffers heel belangrijk is. Maar bij de daders van misbruik in de kerk is er geen inzicht, geen empathie.

Het interview met Roger Vangheluwe in 2011 is een pijnlijk duidelijke illustratie daarvan. Je zag dat hij de feiten minimaliseerde, het brutale misbruik was maar “een relatietje” geweest. In de hoofden van de daders is geen besef aanwezig dat zoiets niet kan. Het is de verantwoordelijkheid van de oversten en leiders in de kerk om dat inzicht bij te brengen.

Pedofielen die misbruik plegen zijn zieke mensen. Je moet hen erop wijzen dat het crimineel is wat ze doen en dat ze behandeld moeten worden. In de kerk wordt een dader niet geholpen maar overgeplaatst. Tijdens de viering in het Boudewijnstadion zou een lied worden gezongen van Paul Schollaert. Terwijl de kerk al van in de jaren ‘90 op de hoogte is van het misbruik dat die man pleegde. Ik ken het slachtoffer. Doorheen de jaren moest ze geregeld meemaken dat die man bejubeld werd.

Dat is wat zo schrijnend is. Er is het trauma van het misbruik in hun kindertijd en dan heb je nog het secundair trauma, het onrecht, de frustratie dat diegene die je leven verwoest heeft nog altijd aanzien geniet en als een goed christen wordt neergezet.

Zelfs na Godvergeten verschenen er nog daders op verkiezingslijsten voor priesterraden of jubilarissenlijsten. Ze beséffen niet dat zoiets niet kan. Zelfs als er juridisch niets mogelijk is, moet je als kerk de daders duidelijk maken dat ze zich gedeisd moeten houden en in behandeling gaan. Anders blijven er slachtoffers vallen. Maar dat doen ze niet. En dat doet de paus ook niet. Anders had hij niet gewacht tot na Godvergeten om Vangheluwe zijn titel af te pakken.

Zou je zelf met Franciscus aan tafel willen?

Schildermans: Ja. En ik zou zeggen dat ik de indruk heb dat hij huichelt. Da’s toch een zonde, niet? (lacht)

Heb je die mogelijkheid verkend om hem te spreken?

Schildermans: Nee, ik had eerder verwacht dat hij Rik Devillé, die al decennia onvermoeibaar ijvert voor de slachtoffers, zou willen spreken. Als de paus oprecht meent dat het misbruik moet worden aangepakt, zou hij deze man die al meer dan 30 jaar daarvoor strijdt moeten ontvangen.

Heb je er zicht op hoe groot het probleem in Brussel was? In de reeks komen niet zo veel Brusselse stemmen aan het woord.

Schildermans: Ik heb Brusselse getuigen ontmoet maar die mensen waren nog niet klaar om hun verhaal publiek te maken. Dat is nu veranderd. Eén van hen was een oudere man. Hij kwam naar me toe, samen met zijn echtgenote. Door Godvergeten had hij voor het eerst gesproken over wat hem overkomen was bij de broeders van Liefde in Brussel. Daar was hij 80 voor moeten worden. En zo komen er meer en meer verhalen boven. Daarom zijn ook de getuigenissen die we niet uitgezonden hebben belangrijk: als historisch archief.

Slachtoffers en daders beginnen uit te sterven?

Schildermans: Er zijn ook recente meldingen, die liggen ook bij de parlementaire onderzoekscommissie. In Afrika, in landen waar veel kwetsbare kinderen bij elkaar worden gebracht, waar priesters op die manier worden opgeleid... Met die mentaliteit blijft het misbruik verder gaan.

En dan klinkt al snel: laat het priestercelibaat los, dan is het probleem vanzelf opgelost.

Schildermans: Ik zou niet met zekerheid kunnen zeggen of dat een oplossing is. De kijk op seksualiteit als zonde, daarin zit volgens mij het probleem.

Van een getuige hoorde ik wat er aan seminaristen werd verteld over seks: seks met een vrouw was de grootste zonde. Masturberen was ook een zonde. Al de rest, als ze het niet zagen, seks met “engeltjes”, werd oogluikend toegestaan.

Zou je Godvergeten kunnen maken over andere religies?

Schildermans: Best mogelijk dat ook in andere religieuze gemeenschappen seksueel misbruik voorkomt. De kerk heeft de lelijke gewoonte, en de paus herhaalt het nog eens in zijn speech, om erop te wijzen dat het meeste misbruik plaatsvindt binnen gezinnen en families. Dat zal wel zo zijn, maar het gaat nu over de kerk, en haar omgang met dit probleem. Kijk even naar jezelf, neem je verantwoordelijkheid en los het op.

De paus spreekt nog altijd in bedekte termen over het misbruik in de kerk. “De slachtoffers zijn in hun eer aangetast” zegt hij over misbruik in Oost-Timor, en daarna excuseert hij zich. Een van de slachtoffers uit onze reeks belde me nadien op: “Ik ben niet in mijn eer aangetast, godverdomme, ik werd zodanig jarenlang verkracht dat ik nog dagelijks met moeite naar het toilet kan.” Die mensen worden razend van al die eufemismen.

Ben je zelf gelovig?

Schildermans: Nee. Ik kom uit een katholieke familie. Ik geloof wel in die waarden die de kerk etaleert: zet je in voor de kwetsbaren, doe goed voor de mensen in je omgeving... Maar dat zie ik niet in het instituut. Ik had twee tante-nonnekes en een heeroom (oom-priester, red) Dat fascineerde me wel, maar ik had ook al snel door dat het een vreemde wereld was. Over het misbruik in de Kerk hebben we het nooit gehad. We hadden wel discussies over het contrast tussen de protserige rijkdom van de Kerk en haar omgang met de armen en behoeftigen. Daarom is het zo belangrijk dat mensen die nu in de kerk actief zijn, naar buiten komen met hun verhalen. Als ze willen dat het instituut het overleeft, moet de boel grondig opgekuist worden. En wie zwijgt, is medeplichtig.

Heeft niemand ooit gereageerd: “En bij de VRT zijn het wel allemaal engeltjes, ofwa?”

Schildermans: Achteraf is het vreemd dat de zaak-Pichal uitbrak in de periode dat Godvergeten uitgezonden ging worden, terwijl dat onderzoek op dat moment al maanden aan de gang was. Het is een vreselijke zaak, geen discussie. Maar ja, dan krijg je inderdaad op sociale media de reactie: “Dat de VRT zich eerst maar eens bezighoudt met zijn eigen pedofielen.” Daar is het idee ontstaan om de reeks uit te stellen, omdat men vreesde dat de commotie rond de zaak- Pichal de impact van “Godvergeten” zou overstemmen. Wij hebben voet bij stuk gehouden. De zaak-Pichal staat volledig los van het misbruik in de kerk. Gelukkig is Godvergeten als gepland op antenne gegaan. Anders had deze reeks misschien niet deze impact gehad. En ik wou niet het risico lopen van “uitstel is afstel.”

Iedereen moet zich goed bewust zijn dat wat wij getoond hebben maar een fractie is van wat er gebeurd is. Dat de leider van het instituut dan met zoveel egards wordt behandeld, terwijl er nog zoveel daders ongemoeid rondlopen, is moeilijk te begrijpen.