Glas in lood: ‘Nog steeds belanden er mooie glasramen op het stort’

Een eeuw geleden had Brussel een enorme rijkdom aan glas-in-loodramen in huizen en monumenten. Zeventig procent is verdwenen en wat er nog van overschiet, is ook in gevaar door de energiezuinige eisen. “De overheid heeft amper aandacht voor dit fragiele erfgoed.”

Het is een grijze dag, maar toch zorgt het licht dat door de kleurrijke glasramen naar binnen valt voor een prachtige gloed in de slaapkamer van Huis Devalck, het art-­nouveauhuis in Schaarbeek waar Thomas Vandormael woont met zijn vrouw Anne Moermans, zijn dochtertje van drie en twee poezen. Vanuit hun bed kijken de bewoners recht op het elegante tafereel in glas in lood: een blauw-gele vogel die in zijn vlucht beschenen wordt door een stralende zon.

Zes jaar geleden kochten Vandormael en Moermans deze beschermde woning, in 1900 ontworpen door architect Gaspard Devalck, en zetten ze de restauratie in gang van de opmerkelijke voorgevel met houten erker, sgraffito en veel glas in lood.

Vandormael, kunsthistoricus van opleiding, achterhaalde dat de glasramen van zijn huis toegeschreven kunnen worden aan Raphaël Evaldre, een glazenier die vaak met Victor Horta samenwerkte. Maar voor het overige bleek het Brusselse glasraampatrimonium amper gedocumenteerd en bestudeerd te zijn. Uit frustratie dook hij zelf in het onderwerp. Vier jaar geleden begon hij, na de werkuren, aan een doctoraat over glasramen in de belle époque. “We boffen met dit patrimonium,” vindt hij.

Het glasraam deed in Brussel zijn intrede in de late middeleeuwen. Een raam uit één stuk viel in die tijd nog niet te maken. Door weersomstandigheden en oorlogen is van dat middeleeuwse glas in lood amper nog iets over, zegt Vandormael. Het oudste, uit de vijftiende eeuw, bevindt zich in de Sint-Pieter- en Sint-Guidokerk in Anderlecht.

In de achttiende eeuw verdween alle belangstelling voor glas in lood en raakte het ambacht in de vergetelheid. De grote ommekeer kwam een eeuw later. “De steden groeiden, de burgerij kwam op en er werden heel veel huizen gebouwd en gedecoreerd. Glas in lood werd erg populair,” vertelt Vandormael. “Het hoogtepunt was de art nouveau, eind negentiende eeuw tot aan de Eerste Wereldoorlog. Brussel telde toen honderden productieateliers. Er werd praktisch geen enkel huis gebouwd zónder glas in lood. Een impostraam, boven de voordeur, was het absolute minimum.”

Typisch voor die periode waren de zwierige flora- en faunamotieven, net als in Huis Devalck: een reiger, irissen, riet. Wie ze ontwierp? “In de door Horta ontworpen huizen, Horta zelf,” legt Vandormael uit. “Horta had een kapitaalkrachtig cliënteel voor wie hij alles tekende, de deurklinken, de tapijten en ook de glasramen. Zijn meester-­glazenier voerde de ontwerpen uit. Maar al gauw werd art nouveau gewoon een modetrend. Elke glazenier had een reeks modellen.” Vandormael opent een doos vol oude ontwerptekeningen op karton, afkomstig uit een voormalig atelier. “De opdrachtgever kon zeggen: ik wil die of die vogel voor mijn salon.”
Na de art-nouveauperiode werden er nog art deco en modernistische glasramen gemaakt. “Maar het gros van het Brusselse glas in lood is art nouveau.”

Onvermoede pareltjes

In de jaren zestig, zeventig raakten glasramen opnieuw uit de mode. “Toen begon de trend naar lichtere, witte interieurs. Voor veel mensen ging dat niet samen met glas in lood. In die tijd zijn er dan ook veel glasramen weggehaald. Vooral het glas in lood op ooghoogte, zowel in binnen- als in buitenvensters, moest eraan geloven. In het beste geval deponeerden aannemers de uitgebroken glasramen bij restauratieateliers, in het slechtste geval werden ze gedumpt in een container.”

Hoeveel er nog over is, is moeilijk te zeggen. “Dertig procent,” schat Vandormael, die voor zijn doctoraat bij wijze van steekproef 1.200 Schaarbeekse huizen uit de belle époque onderzoekt. “Vooral veel impostramen. Maar soms tref ik in achtergevels onvermoede pareltjes aan. Niemand heeft er weet van, noch de gemeente, noch het Gewest.”
Vandormael denkt dat negentig procent onbeschermd is en zelfs amper beschreven. “Glas in lood is heel fragiel en waardevol patrimonium, maar er is nauwelijks aandacht voor.”
Gevolg is dat er ook nu nog mooi glas in lood verloren gaat. “Een paar keer per jaar krijg ik wel een mailtje van iemand die meldt dat hij een oud glasraam uit een vuilniscontainer heeft gevist.”

Tegenwoordig is het niet zozeer om esthetische reden dat dat glas wordt verwijderd, maar wel omdat mensen energiezuiniger willen leven, legt Vandormael uit. “Glas in lood isoleert slecht, nog slechter dan enkel glas. Dus wordt het vaak vervangen door vensterglas. Officieel mag dat niet, zeker niet bij ramen aan de voorgevel. Maar zoals wel vaker in Brussel word je daar niet voor bestraft. Hier vlakbij, in de Grote Bosstraat, zag ik enkele jaren geleden een herenhuis met prachtig glas in lood. Een tijdje later was alles verdwenen. Alleen op de historiek van Google Streetview kon ik het nog terugvinden.”

Een deel van dit verguisde erfgoed belandt gelukkig bij het handjevol glazeniersateliers dat Brussel nog telt. Bij Arne Nouwen bijvoorbeeld, die zich een paar maanden geleden in Molenbeek als glas-in-loodrestaurateur vestigde. Nouwen begon jaren geleden, tijdens zijn studie kunstwetenschappen, aan een glazeniersopleiding in de academie van Anderlecht. Na de universiteit rolde hij, via allerlei jobs, in de IT-wereld, maar vlak voor corona besloot hij zijn glazenierspassie te volgen en zijn opleiding in Anderlecht af te maken. “Het was nu of nooit. Volgend jaar word ik veertig,” vertelt hij in zijn atelier, dat hij inrichtte op de benedenverdieping van zijn woonhuis. “Glas in lood fascineert me. Veel mensen denken dat het licht wegneemt. Dat is niet zo. Het transformeert het licht, dat anders gaat weerkaatsen en zo voor een hele fijne sfeer zorgt.”

Nouwen geeft workshops aan debutanten en voert zijn eerste zelfstandige restauraties uit, voorlopig vooral van afgedankte glasramen. Op die manier probeert hij zoveel mogelijk van het kwetsbare patrimonium te redden.

Oude serre

Zo bood een bezoeker hem tijdens het recente Artiestenparcours het glazen plafond van zijn oude serre aan. “Het lag lang bij hem in de garage.” Nouwen wil het restaureren en ophangen in zijn atelier.

Op een grote tafel liggen losse, zorgvuldig genummerde stukken gekleurd glas, afkomstig van een oude deur. “Gevonden via Marktplaats,” zegt hij. “De eigenaar had een huis geërfd en wilde het opknappen voor verhuur. De deuren met glasraam moesten eruit. Ik mocht er tien van meenemen voor honderd euro. Heel handig, want als nieuwkomer heb ik nog geen grote voorraad oud glas om mee te werken.”

Nouwen beseft dat het voor eigenaars niet altijd simpel is. Hij neemt ons mee naar een huis bij hem om de hoek waar in de achtergevel hoge deurramen zitten met prachtig geel en paars glas in lood. Maar het glas is hier en daar beschadigd en het oude houten raamwerk is versleten en vertoont kieren. “De bewoners hebben het koud in de winter, logisch dat ze deze glasramen willen weghalen en vervangen door thermisch isolerend glas.”

Nouwen kon hen er op het nippertje – het pvc-raam was bijna besteld – van overtuigen om voor houten ramen met dezelfde structuur als de huidige te kiezen en hun glas in lood op te bergen in de kelder. “Dan kunnen ze later, als ze het budget hebben, het glas in lood laten restaureren en voor hun nieuwe dubbele beglazing laten plaatsen. Dat is een stuk duurder dan gewoon een pvc-raam plaatsen, maar dan heb je wel kunst.”

Een oud beschadigd glasraam laten restaureren is inderdaad niet goedkoop. Het loopt al vlug in de duizenden euro's. Er zijn de kosten van het historische glas en het is uiterst minutieus handwerk, zegt glazenier Magali Jongen, die al zeventien jaar in het vak zit en bij wie Nouwen binnenkort op stage gaat.

Zelf leerde Jongen de stiel in het bekende atelier Majerus in Etterbeek, een werkplaats die ze vervolgens ruim tien jaar leidde. Inmiddels heeft ze haar eigen atelier Versicolore, ietwat weggestopt achter een garagepoort op de Helmetsesteenweg in Schaarbeek.

Op een van de werktafels ligt een groot glasraam, afkomstig uit een historisch gebouw in Aarlen, klaar voor restauratie. Jongen legt uit wat er allemaal moet gebeuren: eerst het glas in lood uit elkaar halen en het oude lood verwijderen, dan het glas schoonmaken en alle kapotte stukken lijmen of vervangen. In het magazijn achteraan heeft ze een enorme voorraad oud en nieuw glas in alle tinten en structuren. Vervolgens worden de glasstukken weer op hun plek gelegd, telkens met een verse loodstrip eromheen. “Lood is zacht en buigzaam, maar het is giftig,” vertelt Jongen, die regelmatig haar bloed moet laten controleren. De loodstrips worden met tin vastgelast en vervolgens met mastiek opgevuld zodat het raam helemaal water- en winddicht is.

Jongen werkt meestal voor particulieren. Steeds vaker krijgt ze de vraag om de glasramen niet alleen te restaureren, maar ook thermisch te isoleren. Wat daarbij speelt, is dat alle Brusselse huizen tegen 2030 een energieprestatiecertificaat (epb) moeten hebben. Eigenaars met een slecht label zullen verplicht worden om maatregelen te nemen.

“Er zijn grosso modo twee manieren om de thermische prestaties van glasramen te verbeteren,” legt Jongen uit. “Ofwel steek je ze in hun geheel tussen dubbel glas, ofwel plaats je dubbele beglazing en monteer je het glas in lood er aan de binnenkant tegenaan.” Met beide opties is het glasraam ook beter beschermd tegen hagel, wind en vandalisme. “Maar qua esthetiek is het een compromis. Glas in lood is altijd mooier zonder die extra protectie.”

Vaak moeten ook de raamkozijnen aangepast worden. Isoleren betekent aldus flinke extra kosten, boven op de prijs van de restauratie. Veel financiële steun vanuit de Brusselse overheid is er niet.
Jongen: “Er is de gewestelijke premie Klein Erfgoed, maar die geldt enkel voor glas­ramen aan de voorgevel en enkel voor restauratie, niet voor isolatie.” Als de glasramen tussen dubbele beglazing worden gestoken, is er ook geen bijkomende energiepremie.

Jongen pleit ervoor dat de overheid de burger veel meer zou ondersteunen bij de conservatie van glasramen. “Anders gaan veel mensen hun glas in lood de komende jaren toch weggooien,” zegt ze. “Ik denk dat de Brusselse regering bij het maken van die nieuwe epb-regels niet gedacht heeft aan dit waardevolle patrimonium.”

Bibberen in de winter

In huis Devalck schitteren de glasramen intussen zonder dubbel glas of voorzetraam. “We hebben expliciet gekozen om het niet te doen,” zegt Thomas Vandormael. Hij vreest dat er te veel reflectie zal zijn met een glasplaat ervoor en dat hij letterlijk minder voeling zal hebben met zijn glasramen. Bovendien past er volgens hem geen extra glas in het sierlijke, flinterdunne houten chassis.

Doordat het pand beschermd is, ontsnapt het aan de epb-verplichting. Maar Vandormael erkent: in de winter zit het gezin binnen soms te bibberen van de kou terwijl de energiefacturen hoog zijn. Op het hoogtepunt van de energiecrisis bedroegen ze 1.200 euro per maand. “In de winter vervloek ik dit huis,” zegt zijn vrouw onomwonden.
Vandormael heeft dan maar donkere, thermische gordijnen voor de mooie glasramen gehangen, gemaakt van een hightech stof met een metalen legering. “Dat scheelt al flink,” zegt hij. “Je leert je aanpassen aan zo'n huis.”