In het hoofd van de radicaliserende tiener

De jongste van de vier geradicaliseerde tieners die een aanslag op de Botanique beraamden, is amper 15 jaar. "Online is het makkelijk om gelijkgestemden te vinden", duiden onderzoekers.

Het fenomeen wordt in heel Europa steeds vaker vastgesteld: kleine groepjes jongeren, die elkaar vooral online kennen, worden gearresteerd omdat ze een aanslag zouden beramen, nadat ze op korte tijd geradicaliseerd waren.

De vier verdachten die mogelijk een aanslag voorbereidden op de Botanique, verwezen in hun online gesprekken naar terreurgroep Islamitische Staat (IS). Het zou gaan om een 18-jarige uit Luik en drie minderjarigen uit Ninove (15), Brussel en Charleroi.

"15 jaar is wel heel erg jong. We zien in dit soort zaken vaak 18- tot 19-jarigen. Dat blijft toch een substantieel verschil, zowel op het vlak van hun geestelijke ontwikkeling als qua strafrechtspleging", zegt Elanie Rodermond, professor criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Ook in een Franse terrorismezaak van midden vorig jaar, met link naar Brussel, is er sprake van een 15-jarige. Vier tieners zouden een aanslag beraamd hebben op de Israëlische ambassade in Brussel.

De 15-jarige uit het departement Indre-et-Loire wordt zelfs gezien als het meesterbrein, al zou hij volgens zijn advocate niet beseft hebben hoe ernstig zijn démarches wel waren.

In het Verenigd Koninkrijk is inmiddels 20 procent van alle gearresteerde verdachten van extremisme en terrorisme minderjarig.

Chatkanalen

Versleutelde chatrooms waarin gelijkgezinden van over de hele wereld met elkaar communiceren spelen een aanjagende rol, zo schrijft het Nederlandse ministerie van Justitie en Veiligheid in een recent rapport.

Het eerste contact gebeurt doorgaans via courante sociale media met beperkte contentmoderatie, met op kop TikTok. Daarna verschuift de communicatie naar meer afgeschermde plekken online, zoals de chatgroepen op Telegram of op gamingplatformen als Roblox.

Rodermond: "De online contacten maken het mogelijk om een groepsgevoel te creëren, ook al is de fysieke afstand groot. In de vroege adolescentie spelen groepsdruk en identiteitsdruk een prominente rol, net zoals in de offline wereld. Je wil ergens bij horen, maar je beseft op die leeftijd nog niet de gevolgen van je daden."

De ingebouwde algoritmes van sociale media creëren een zelfversterkend effect: de ene extremistische post leidt meteen naar de andere.

"Al moet je dat nuanceren. Er is een wisselwerking met de eigen zoekopdrachten. Die mag je niet zomaar uitvlakken. Maar het is wel zo dat jongeren zo in een soort fuik belanden waar ze alleen nog maar extremistische berichten zien. Dat geldt overigens evengoed voor jongeren die dwepen met IS als voor rechts-extremistische jongerengroepjes."

Geen goeroe

Het stereotype beeld van een charismatische leider die op de achtergrond aan de touwtjes trekt, klopt niet altijd met de realiteit, zo blijkt uit onderzoek. Dat een tiener zichzelf tot propaganda-leider uitroept, zoals bij de jongeling uit Indre-et-Loire, komt meer dan eens voor.

"De jongeren kunnen elkaar radicaliseren. Het ontbreken van een volwassen leider maakt het moeilijker voor speurders om de hoofdverantwoordelijke aan te wijzen", zegt Rodermond.

De aanslagbedenkers komen vaak uit kwetsbare gezinnen. Het Nederlandse overheidsrapport verwijst naar instabiele thuissituaties, problemen op school of op het werk of problematisch drank- en drugsgebruik. "Maar een echte een-op-een-relatie is er niet", nuanceert de criminologe.

Wat preventie bemoeilijkt: soms is radicalisering een proces van amper enkele weken. Kunnen de jongeren ook even snel weer de-radicaliseren? "Dat hangt af van welk doel de jongere heeft en de sociale functie van de online groep", antwoordt Rodermond.

"In sommige gevallen stellen we vast dat het gedachtengoed helemaal niet zo'n grote rol speelt als gedacht. De jongere vindt het gewoon spannend om mee te doen en het gaat er gezellig aan toe in de online chat. In zulke gevallen kan de deradicalisering snel. In Nederland hadden we het geval van jonge meisjes die via Twitter radicaliseerden rond de IS-ideologie. Maar enkele weken later waren ze gewoon weer in de ban van jongens en school."

Kantelpunt

Het overgrote deel van de aanslagplannen van online geradicaliseerde jongeren mislukt. Net omdat ze vooral online communiceren, zijn hun verdachte conversaties te traceren door de veiligheidsdiensten. "Al gaat de communicatie doorgaans offline, wanneer de groep tot actie wil overgaan en dat praktisch wil organiseren", zegt Rodermond.

Het lijkt erop dat de federale politie net op dat kantelpunt beslist heeft om in te grijpen. De vier verdachten, die de Botanique als doelwit aangekruist hadden en ook een datum in gedachten hadden, zouden op het dark web, het ondergrondse internet, naar wapens gezocht hebben. Bij de huiszoekingen afgelopen zondag werden evenwel geen wapens of explosieven aangetroffen.