Jonge kunstenaars over het einde der tijden: ‘Je voelt dat de wereld aan het shiften is'

Vallen jonge artiesten door alle ellende in het nieuws ten prooi aan doemdenken? In weerwil van de titel, toont de expo Sit back, relax & enjoy the apocalypse dat de kunstenaars onder de millennials op eigenzinnige wijze nadenken over uitdagingen als populisme, klimaatverandering en de oorlog in Oekraïne. “Je voelt dat de wereld aan het shiften is, we gaan een toekomst met veel extremen en wanorde tegemoet,” zegt kunstenaar Seppe De Roo.

Voorspellingen over het einde der tijden zijn van alle tijden. De eerste onheilsprofeten keken daarbij vooral omhoog, in de richting van een almachtig opperwezen, dat op eigen houtje zou beslissen wanneer het genoeg was geweest. De huidige betekenis van het woord 'apocalyps' is dan ook geworteld in de Bijbel, specifiek in de 'Openbaring van Johannes'.

Hoewel religie een rol blijft spelen, zien moderne doemdenkers toch vooral aardse redenen voor het vergaan van de wereld. Het zou allemaal plots voorbij kunnen zijn, als een kernoorlog de nucleaire holocaust ontketent. Of klimaatverandering zou kunnen zorgen voor een langzame doodsstrijd, waarbij het leven op aarde langzaamaan onmogelijk wordt. Maar het lijstje is veel langer. Misschien komt door kunstmatige intelligentie technologie in opstand, doen uitbarstingen van supervulkanen het licht uit of graven we ons eigen graf door constante wereldoorlogen.

Geen fatalisme

Weinig opbeurende vooruitzichten, waar je als individu ook behoorlijk machteloos tegenover staat. Misschien kunnen we dus maar best doen alsof we naar een rampen- of horrorfilm kijken. En 'achteroverleunen, ontspannen en van de apocalyps genieten', zoals wordt gesuggereerd door de titel van een expo die op 2 september opent in het Molenbeekse LaVallée. “De titel is ironisch,” zegt Seppe De Roo, kunstenaar, maar nu ook curator van Sit back, relax & enjoy the apocalypse. “Verwacht je niet aan taferelen met zombies zoals in The walking dead. De expo is ook verre van fatalistisch, integendeel. De bedoeling is om de diverse visies van jonge kunstenaars op de toekomst te verbeelden, om zo de vele mogelijkheden voor een nieuwe wereld te tonen. Want de apocalyps is niet alleen een einde, maar ook een wedergeboorte, een nieuw begin.”

Banale zombies hebben inderdaad geen plaats in de nieuwe wereld zoals die wordt gepresenteerd in LaVallée, maar wel bijvoorbeeld de futuristische 'niet-menselijke klankwezens' (non-human sonic entities) van de Britse artiest Jordan Edge. Dat zijn hybride klanksculpturen, deels menselijk en deels insectachtig, die opgebouwd zijn met kunstmatige intelligentie. Je vindt er ook harpijen, de roofvogels met vrouwenhoofden die we al kennen uit de Griekse mythologie. De Britse kunstenaar Arieh Frosh maakte gemotoriseerde sculpturen van die figuren, die bij hem wel niet dezelfde negatieve reputatie hebben als bij de Oude Grieken en Romeinen (als onder meer de belichaming van stormen).

Veertien kunstenaars werden geselecteerd voor de expo, zowel kunstenaars van internationale faam als opkomende talenten uit Brussel en België. Allen zijn ze geboren tussen 1987 en 1997, millennials dus. Sit back, relax & enjoy the apocalypse is de eerste tentoonstelling opgezet door Piëdestal, een nieuwe vzw die jonge kunstenaars ondersteunt. Via samenwerkingen met integratiecentrum Foyer en vereniging Arts&Publics worden ook Molenbeekse jongeren betrokken.

De 28-jarige De Roo zal zelf onder meer zijn monumentale schilderijenreeks De asceten tentoonstellen. De figuren in de werken, gemodelleerd naar zichzelf, handelen in een tijdloze setting die aan een droomwereld doet denken. Het zouden verre toekomstbeelden kunnen zijn, maar ze refereren evengoed aan een (mythologisch) verleden, zoals aan een keizerlijke kroning of de Leviathan-mythe. Als curator van de groepstentoonstelling vond De Roo inspiratie bij het reisverslag door de hel (Inferno) van de middeleeuwse dichter Dante Alighieri en het werk van de hedendaagse Franse romancier Michel Houellebecq. Niet meteen auteurs die je ervan kan verdenken bij het schrijven een roze bril op te zetten.

Naar eigen zeggen was De Roo zelf tot rond zijn achttiende heel positief over de toekomst, maar toen kwam er een omslag. “Zeker sinds het aantreden van Trump begon ik met een andere blik naar de dingen te kijken, en toen moesten de coronapandemie en de Russische invasie in Oekraïne nog komen. Net zoals de paus denk ik dat de Derde Wereldoorlog al begonnen is, maar ik geloof dat die zich op een heel andere en langere manier zal ontwikkelen dan een zuivere oorlog. Je voelt dat de wereld aan het shiften is, we gaan een toekomst met veel extremen en wanorde tegemoet.”

Joie de vivre

Een gedachtegang die cultuurhistoricus en schrijver Geert Buelens begrijpt. “Ik denk dat veel millennials zoiets ervaren. Ze hebben tijdens het volwassen worden heel veel onheil moeten verwerken. Denk ook maar aan de kredietcrisis en natuurlijk de klimaatcrisis.” Buelens is zelf een expert in de klimaatproblematiek, en publiceerde daarover begin dit jaar het boek Wat we toen al wisten. De vergeten groene geschiedenis van 1972.

“Het verschil met vijftig jaar geleden is dat veel van de milieuschade toen nog lokaal was. Een vervuilde rivier in je buurt is een kwestie die gemakkelijker op te lossen valt dan de klimaatverandering die nu over de hele wereld duidelijke problemen veroorzaakt, zoals de recente hittegolven en droogte. Het is begrijpelijk dat dat tot een gevoel van machteloosheid leidt bij jonge mensen, en tot frustratie dat de vorige generaties onvoldoende hebben ingegrepen. Bovendien moet het gros van de ellende nog komen en zullen zij er dus meer last van ondervinden. Zo bleek uit een rapport van een Zwitserse herverzekeraar dat in een vijfde van alle landen ecosystemen op instorten staan door dramatisch dalende biodiversiteit, waardoor er bijvoorbeeld een tekort aan drinkwater dreigt. Het doemdenken van millennials, en deze jonge kunstenaars in het bijzonder, over dit thema is voor een deel zeker realistisch.”

Het mag niet verbazen dat de complexe relatie tussen mens en natuur een belangrijk thema is in Sit back, relax & enjoy the apocalypse. “Er was absoluut geen checklist met maatschappelijke thema's waar de kunstenaars op moesten inzetten, zeker niet, maar het zijn nu eenmaal zaken die jonge kunstenaars doormaken en het is ook wel belangrijk om die dingen te benoemen,” zegt De Roo. “Je merkt ook geen passief pessimisme in de werken, er zit veel fantasie en joie de vivre in. Als artiesten gebruiken we vaak de kracht van metaforen om op een speelse manier persoonlijke inzichten te uiten en zelf nieuwe mogelijkheden te scheppen.”

Dat ligt ook in de lijn van de rol die Buelens weggelegd ziet voor kunstenaars. “Mensen kunnen ontmoedigd raken door alle berichten over en beelden van klimaatellende, maar kunstenaars hebben de gave om de verbeelding te prikkelen. Ze kunnen iets loswrikken in je hoofd, door te tonen hoe de wereld er in de toekomst uit kan zien en hoe we daaraan kunnen bouwen. Kunst speelt daarin een heel inspirerende rol.”

Volgens Buelens is pessimisme, zoals dat van De Roo's inspiratiebron Michel Houellebecq, ook niet per se kwalijk. “De alomtegenwoordige ecomodernisten bijvoorbeeld hebben een groot vertrouwen in technologische vooruitgang om de klimaatverandering op te lossen, maar erg waarschijnlijk is die piste niet. De technologie moet nu al extreem snel vooruitgaan wil ze de crisis nog een halt toeroepen. Een andere stroming stelt dat dat optimisme misleidend is en dat we beter uitgaan van een ecopessimisme. Een interessante denkpiste, al hoed je je best voor pessimisme. Pessimisme leidt tot passiviteit. Dat besef is al bij veel jonge mensen doorgedrongen. Kijk maar naar de enorme klimaatbetogingen, waarin jongeren een grote rol hebben gespeeld.”

Artistieke recyclage

Een van de jonge kunstenaars die in belangrijke mate focussen op dit thema is de Italiaanse kunstenares Anna Zanichelli (29), die al vijf jaar in Brussel woont. “Ik ben me er pas echt bewust van geworden nadat ik in Brussel terechtkwam,” zegt ze. “Ik ben opgegroeid op het Noord-Italiaanse platteland, in het dorpje Albinea in Reggio Emilia, waar de lucht heel proper was. Hier voelde ik soms een tekort aan zuurstof, zoals toen ik als kind een astma-aanval had.”

Zanichelli maakte voor de nieuwe expo de installatie Fillet pur, waarvoor ze wegwerpnetjes voor fruit en groenten aan elkaar stikte tot een net van dertien bij zes meter, dat in LaVallée aan het plafond hangt. Daarin bevestigde ze heliumcapsules die ze vond op straat. Het net van wegwerpmateriaal beschermt ons tegen deze 'bommetjes van lucht' die uit de lucht vallen en de aarde bedreigen. De hele installatie is opgebouwd uit afval, typisch voor haar werk.

“Ik ben gefascineerd door afval en in Brussel werd ik snel geraakt door de variëteit aan afval die ik rond me zag. Ik hou van de verschillende materialen zelf en vind het interessant om te werken met objecten die aan het einde van één leven zijn gekomen. Met mijn kunst geef ik ze een tweede leven. Noem het artistieke recyclage.” De heliumcapsules die ze gebruikte voor Fillet pur zijn niet het meest gebruikelijke afval. “Ik heb begrepen dat ze bedoeld zijn om patisserie mee te maken, maar dat veel jongeren ze gebruiken als goedkope drug. Omdat het gebruik niet openlijk gebeurt, lijkt het wel alsof ze echt uit de lucht zijn gevallen.”

Hoe kijkt Zanichelli zelf naar de toekomst? Zitten we in de laatste rechte lijn naar de grote ondergang? “Ik heb het gevoel dat de mens op termijn zal verdwijnen,” zegt ze, “maar ik ben optimistisch dat de planeet zal overleven. De gedachte dat de kracht van de natuur het hier dan weer zal overnemen, geeft eigenlijk wel een zekere troost. Al zou ik er dan wel graag bij zijn, om het te kunnen zien.” (Lacht)

De tentoonstelling 'Sit back, relax & enjoy the apocalypse' is van 2 tot en met 18/9 te zien in LaVallée, www.enjoytheapocalypse.be