Lezen is leven: toen de boekenwinkels essentieel werden

Het weekend voor de tweede lockdown konden de Brusselse boekenwinkels de vraag niet bijhouden. Maar toen kwam het verlossende woord: boekenwinkels werden, net zoals apothekers en supermarkten, essentieel. Een week later zijn sommige nog altijd verheugd dat ze open mogen blijven, bij andere staat het water aan de lippen.

Essentieel!” bromt Pierre De Wolf aan de telefoon. “Essentieel voor wie? Iedereen heeft toch andere noden?” Zijn winkel, de tweedehandsboekenwinkel Pêle Mêle, is sinds het begin van de tweede lockdown gesloten. Ze zijn een van de weinigen die die keuze hebben gemaakt. “Sowieso waren we al slecht geplaatst, we zijn officieel een tweedehandswinkel, geen boekenwinkel, en het was niet helemaal duidelijk of we wel open mochten blijven.”
Maar dat was niet de voornaamste reden voor de sluiting: “Het is onze verantwoordelijkheid om te sluiten. Wij hebben grote winkels met veel klanten, wij willen solidair zijn met de zorgsector en met onze samenleving. Ook al hadden we bij onze werknemers geen besmettingen, we moeten vermijden dat onze klanten ziek worden door een bezoek aan de winkel.”

Liever dicht

De Wolf begrijpt de beslissing van de regering niet. “Ze wilden duidelijk een Frans scenario vermijden.” Toen Frankrijk op slot ging, werden boekenwinkels niet als essentieel aangeduid en daar waren de burgers noch de winkeliers, tevreden over. Een brief van een collectief van uitgevers, boekenwinkels en schrijvers met de titel 'Lezen is leven' ging viraal en mobiliseerde een beweging tegen de beslissing van regering.

De uitbater van Pêle Mêle is voorstander van een strengere, maar kortere lockdown. Terwijl er weer een klant aan zijn gesloten deur staat te dringen, foetert De Wolf: “Ze begrijpen het niet, mensen willen binnen en boeken kopen. Ondertussen lopen onze ziekenhuizen vol.” Maar De Wolf beseft ook dat hij en zijn medezaakvoerders geluk hebben: hun kosten zijn laag en ze kunnen hun personeel op tijdelijke werkeloosheid zetten. Zo trekken ze het nog even.

Ook Erik Deneyer van Expo 59, het vroegere B-gevaar, was liever dichtgegaan. Mét steunmaatregelen. De stripwinkel had, door de tanende verkoop en nadat Deneyer een tijd halftijds in het Marc Sleen Museum had gewerkt, zichzelf net heruitgevonden. Met een nieuwe naam, evenementen, signeersessies en zelfs een succesvolle crowdfunding voor een eigen publicatie van de hand van tekenaar Alec Severin, die met Deneyer meeverhuisde van het museum naar de winkel.

De schaduw van de pendelaars

“Ik moest wel open blijven. Zonder steunmaatregelen is dit de enige manier om nog een fractie van mijn inkomen binnen te halen. Maar de klanten komen niet,” zegt Deneyer. Expo 59 is de enige Nederlandstalige stripwinkel in Brussel en Deneyer moet veel van zijn inkomsten halen uit pendelaars, die nu allemaal thuisblijven. “Maar zelfs mijn Brussels cliënteel blijft weg.” En de evenementen die Expo 59 een tweede adem gaven, kunnen maar beperkt plaatsvinden. Ook al worden er signeersessies georganiseerd, er mag maar een klein publiek bij aanwezig zijn. “Je volgt de regels en houdt het publiek weg. Mensen reserveren hun boek om te signeren van een afstand, maar je realiseert door hun afwezigheid geen meerverkoop zoals anders.”

Dat het juist de winkels in het centrum zijn die hard getroffen zijn, hoeft volgens Reynold Leclercq, eigenaar van boekhandel Brüsel aan de Anspachlaan niet te verbazen. “Jarenlang hebben ze de mensen hier weggejaagd: eerst de aanslagen, dan de voetgangerszone die nog altijd niet klaar is. Tot er nog alleen pendelaars en een handvol toeristen overbleven. Nu zijn die ook weg. Mocht ik het geld hebben, was ik al lang naar een andere gemeente vertrokken, waar er tenminste nog mensen wonen.”

Leclercq heeft al de werknemers van zijn stripwinkel op tijdelijke werkeloosheid gezet, zijn eigen loon verlaagd en de bestellingen verminderd om de drukkende huur van 9.000 euro te kunnen betalen. Toch is hij opgelucht dat de winkel open kan blijven, al is het met veertig procent minder inkomsten. Het steunbedrag van 4.000 euro van de eerste lockdown was verre van voldoende om de kas gevuld te houden.

Minder klanten, meer kwaliteit

Ook bij Waterstones, de Engelstalige boekenwinkel iets verderop in de Adolph Maxlaan, zien ze dat een deel van hun klanten wegblijven. “Als Engelstalige winkel zijn we ten opzichte van andere winkels niet ideaal geplaatst. Sommige anderstaligen die vroeger vaak kwamen, durven nu niet meer naar het centrum af te zakken,” zegt assistant-manager Luc Roose. “Misschien zijn velen van hen ook terug naar hun land van herkomst gegaan. Bovendien moeten we niet op verkoop aan toeristen van de nabijgelegen hotels rekenen.”

Ondanks een terugvallende verkoop heerst er nog een goede sfeer in de zaak. “De verkoop is de voorbije week wel verminderd, maar het is nog te vroeg om grote conclusies te trekken. Iedereen blijft wel aan het werk. Maar hier en daar een dag minder dan voordien.” Waterstones is bovendien deel van een veel groter bedrijf, met winkels in heel het Verenigd Koninkrijk, wat de druk van de ketel houdt.
Roose staat al dertig jaar in het boekenvak, en blijft vrij rustig onder de situatie. “Maar het is wel zeer frustrerend dat sommige mensen er niet in slagen om hun masker correct te dragen. Regelmatig moet ik er klanten op aanspreken. Alsof de neus niet onder het masker moet.”

In Tropismes heerst een gezellige drukte. Ook al zijn de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen, waarin de winkel gevestigd is vrijwel verlaten – met uitzondering van een paar naarstige Instagrammers – de boekenwinkel zit zelf bijna aan de in coronatijden toegelaten maximumcapaciteit. Marc El Khadem, verantwoordelijk voor de afdeling humane wetenschappen, ziet wel een daling in het aantal klanten, maar volgt de redenering van de regering volledig: “Boekenwinkels zijn essentieel. Zeker voor de studenten die al een vertraging zien in hun opleiding. En waar dienen boeken anders voor dan om ons door een moeilijke situatie te helpen?”

“De mensen willen lezen, en ze willen lezen om te begrijpen wat ze nu doormaken.” Volgens El Khadem is er ook een merkbaar verschil in de keuzes die kopers maken: “Verbazend genoeg kiezen ze weinig voor boeken over escapisme. Mensen grijpen veel naar werken die ingaan op existentiële vragen, naar auteurs die confronteren, die kracht geven, die zaken zoals de dood durven aan te kaarten. Lezen in deze stressvolle periode is moeilijk, dat is wetenschappelijk aangetoond, maar de mensen die willen lezen, lezen om na te denken.”

Twee snelheden

“Ik zeg het bijna met schroom, maar we verkopen meer de voorbije weken dan voordien,” zegt Ludovic Bekaert van Passa Porta. “We hebben niet alleen meer klanten, maar we verkopen ook meer boeken per klant.” Volgens Bekaert heeft dat veel te maken met het stilvallen van de culturele wereld. Het publiek daarvoor en de werknemers uit die sector zijn vaak lezers. Ook een oproep van Passa Porta om de kerst­inkopen niet uit te stellen en zo de eindejaarsdrukte wat te spreiden, lokte lezers naar de winkel. “We zagen al in mei een vertraging van de verkoop aan pendelaars en toeristen, die geen onbelangrijk deel van onze verkoop inhouden. Maar dat wordt dus ruimschoots gecompenseerd door onze lokale klanten die meer komen en meer kopen.”

Bekaert ziet ook de verschillen: “Het boekenvak heeft vele kamers. Ook in Vlaanderen zie ik dat middelgrote boekenwinkels zoals de onze het zeer goed doen. Het zijn de hele kleintjes die het lastig krijgen, net als de tweedehandsboekenwinkels, en stripwinkels zitten sowieso al in een heel andere verkoop en distributiewereld dan wij. We zitten echt op twee versnellingen.”
Toch is Bekaert vereerd dat de boekenwinkels als essentieel werden bestempeld. “Het is een bijzonder compliment, maar mij moest je daar niet van overtuigen, daar overtuigen onze klanten ons al elke dag van.”