Theatermaker Martha Balthazar: 'Mensen kunnen de geschiedenis veranderen'

Op de vooravond van 8 mei praten we met theatermaker en schrijver Martha Balthazar over haar artistieke praktijk, maar ook over haar verzet tegen misstanden in de maatschappij en de manier waarop zij die twee samenbrengt.

Aanleiding van ons gesprek bij een koffie op het terras van café Au Soleil is het evenement ‘Vrij op 8 mei’, waarop Théâtre National en KVS met muzikant Tcha Limberger en Holocaust-overlever en jazzpianist Simon Gronowski het verzet tegen het fascisme in de Tweede Wereldoorlog herdenken. Vroeger was Wapenstilstanddag 8 mei ook in ons land een officiële feestdag. De organisatoren stellen zich de vraag of die niet moet worden heringevoerd om de kracht van verzet blijvend in herinnering te brengen. Balthazar werd ook gevraagd op de avond. De naar Brussel verhuisde Gentse brengt er de tekst ‘Het Grote Nablijven’, die ze recent schreef voor het project In between lands - een samenwerkingsverband van KVS en andere theaters uit Portugal, Spanje en Frankijk.

“Vanuit elk land wordt dan een schrijver aangesteld om een tekst te schrijven over een bepaald thema en het idee van democratie. Voor mij was dat een mooie gelegenheid om tijd te maken voor het schrijven van mijn eerste theatertekst. Vanuit het oldschool idee om de tekst daarna los te laten en in handen te geven van anderen om ermee aan de slag te gaan.” Hoewel Balthazar ook graag documentairetheater maakt vanuit interviews en research, vertrok ze nu dus van het witte blad. “Dat is een best moeilijke stiel waar ik me in wil trainen. De meeste theaterschrijvers zijn vandaag ook regisseur en laten hun tekst nog evolueren op de scène. Ik vind het spannend om te kijken welk leven hij kan leiden zonder mij. Het is een tekst zonder afgebakende personages, die aanzet om na te denken over de agency die mensen hebben om ermee aan de slag gaan. Het is een tekst voor een koor van spelers. Die spelers zijn jong, maar je mag zelf beslissen of je je nog jong genoeg vindt om hen te spelen.”

Het thema voor ‘Het Grote Nablijven’ was dan ook jongeren. “Het stuk gaat over een staking in een school, als een daad van verzet tegen een ecologische, economische, en sociale crisis die nooit echt wordt benoemd, maar die de jongeren doet beslissen met alles op te houden, opdat de machine zou stoppen met draaien.” Daarmee heeft Balthazar sowieso een actueel onderwerp te pakken. Want na de schoolstakingen tonen ondermeer de stakingen in Frankrijk, die bij Delhaize in eigen land, of de stakingsdreiging in Israël aan dat het stakingswapen aan het radicaliseren is. In een kapitalistisch systeem heeft het neerleggen van het werk nu eenmaal grote disruptieve potentie. Balthazar: “Misschien hebben we stakingen de laatste tijd te veel geritualiseerd tot een anekdotisch evenement, iets van één dag. Net zoals betogingen onschadelijk dreigen te zijn wanneer ze braafjes onder politiebegeleiding gebeuren. Terwijl het allebei democratische wapens zijn die we ten volle zouden moeten durven inzetten. Stakingen pareren ook de chantage met het klassieke argument 'dat je je inschrijft in het kapitalistisch systeem zolang je voor je baas blijft werken, en dus niet tegen dat systeem in mag gaan.'

Het argument dat de CEO’s en de andere bazen de onderneming uit de grond hebben gestampt, de uitvinding hebben gedaan, het ondernemingsrisico hebben gelopen of het startkapitaal hebben verstrekt, maakt op Balthazar weinig indruk. “Het idee dat wie aan de top staat meer risico’s neemt of auteursrechten zou kunnen claimen, lijkt me ondertussen wel voorbijgestreefd. Het zijn de mensen die in de winkel staan die Delhaize overeind houden, dat laat zo’n staking zien, en de CEO’s zijn vooral CEO omdat ze vaak al vanaf hun geboorte een bevoorrecht parcours hebben kunnen lopen. De mythe dat daar veel merite achter zit, kunnen we maar beter overboord gooien. Het gaat om machtsdynamieken waarrond heel veel verhaaltjes worden geconstrueerd. Het ‘hard werken brengt je naar de top’-narratief voelt ondertussen heel hol aan. Omdat het de laagst betaalden zijn die het hardste werk doen en al die zogezegd gerechtvaardigde machtsverhoudingen tot gigantische onrechtvaardigheden leiden.”

Het eeuwige en vervelende dilemma is of je het systeem van binnenuit of van buitenaf moet bekampen. “Word je onschadelijk wanneer je je er buiten zet, of wanneer je je inschrijft? Dat is ook de vraag die de jongeren zich stellen in de tekst: is er een andere oplossing dan meedraaien en niets doen of tegenwerken en uitgeschakeld worden?” Balthazar sluit de toelichting bij haar eerste theatertekst af met een pleidooi voor de late pubertijd: “Dat is een periode met superveel politiek potentieel. Je voelt je vervreemd van de wereld als een vis op het droge en daarom zie je de realiteit juist heel scherp, en neem je de dingen niet als vanzelfsprekend. Pubers worden te snel afgeschilderd als lui, terwijl er in hun rebelse aanleg veel wijsheid zit die er wordt uitgeslagen door het disciplinerende onderwijssysteem. Of door stress. Zo wezen de jongeren met wie ik samenwerkte in Birds (een danshit in de openbare ruimte die ze maakte met Seppe Baeyens, Yassin Mrabtifi en dansers van alle generaties, red.) me op de dubbelzinnigheid dat je er vandaag al vanaf de kleuterklas voor moet zorgen dat je goed bezig bent voor later, terwijl je diezelfde toekomst voor je ogen in elkaar ziet zakken.”

Die jeugd wordt wel door verschillende politieke strekkingen gerekruteerd, weet ook Balthazar. “De polarisatie is misschien het hardst te voelen bij mijn generatie, al heb ik daar geen volledig zicht op omdat ik maar aan één kant van die polarisatie zit (lacht). Precies daarom vind ik het relevant om van 8 mei inderdaad terug een feestdag en een dag van inzicht te maken. Om het over verzet te hebben, te erkennen dat je ook als burger altijd een keuze hebt om niet medeplichtig te zijn of om verzet te tonen, in plaats van te beweren dat iets jouw zaak niet is, en dat de geschiedenis een causale keten is die je niet kan beïnvloeden. 8 mei herinnert ons eraan dat er wel degelijk mensen in geslaagd zijn de geschiedenis te keren. Wanneer onrecht de wet wordt, is verzet een plicht.”

Terwijl we verder genieten van de straffe koffie, gaan we over van de systeemkritiek naar de artistieke praktijk. Hoeveel vertrouwen heeft Balthazar in de kracht van het theater? En beschouwt ze zichzelf dan als een activistische kunstenaar? “Ik weet niet of ik mezelf activiste wil noemen, want ik vind dat een eretitel. Ik denk dat ik activistische kunst probeer te maken, kritisch schrijf en zo een rol probeer te spelen in de beweging tegen de vanzelfsprekendheid van de status quo. Ik heb er ook vrede mee dat één individu niet alle rollen op zich kan nemen. Wie liever kookt voor anderen of betogingen organiseert, hoeft ook geen opiniestukken te schrijven. Ik hoop wel nog slimmer gebruik te kunnen maken van de tools en platformen waarover ik beschik. Want zelfs al maakt de culturele wereld wel plaats voor kritiek, verzet en zelfs activisme, binnen die kaders van de culturele instituten wordt die kritiek bijna tegelijk onschadelijk gemaakt. Ik mis de punch of het gevaar, en denk dat we als kunstenaars wél lui zijn als het gaat om het nadenken over en het creëren van echte impact. Als er in 2024 een extreemrechtse regering komt, wil ik me daar in ieder geval op geen enkele manier aan conformeren of medeplichtig maken. Al besef ik dat ik in een geprivilegieerde positie zit, want voor sommige mensen is het nu al gevaarlijk om te zeggen wat ze denken.”

Dat ze niet medeplichtig wil zijn, betekent niet dat ze gesprekken uit de weg gaat. Voor het project ’Onze Mensen’ sprak Balthazar al met extreemrechtse stemmers, voor Boerenpsalm met ongeruste boeren. “Voor mij is dat het leukst. Ik geloof ook niet zo in de betrouwbaarheid van empathie. Ik kan mij moeilijk inbeelden hoe het is om een West-Vlaamse boer of een angstige jongere te zijn, dus kan ik beter luisteren én geloven. Dat laatste vind ik ook belangrijk: als jongeren zeggen dat ze lijden onder stress, dan geloof ik hen, en als boeren zeggen dat ze niet weten hoe ze nog verder kunnen in de toekomst ook.”
De hardheid van het debat, zeker ten aanzien van vrouwen, lijkt haar ook niet te intimideren. “Ik heb echt veel geluk dat ik uitgenodigd blijf worden om mijn mening te geven. Misschien heb ik iets schattigs of onschuldigs? Als Dalilla Hermans zegt wat ik zeg, dan is de storm veel erger, gewoon omdat ik een wit welgesteld meisje ben. Zeker in mijn schrijven vind ik het spannend om te kijken hoe ver ik mensen mee kan krijgen in een verhaal dat niet per se het hunne is. Om het zo te verwoorden dat ik er andere mensen ook mee kan verleiden.”

Maar de stem van anderen laten horen is dus minstens zo belangrijk. In Molenbeek maakt Balthazar met nog een negental andere dansers deel uit van de dansgemeenschap Leon rond Seppe Baeyens. Leon heeft geen vaste stek, maar verbroedert met La maison des cultures of het woonzorgcentrum Zonnelied voor mensen met een beperking, om voeling te houden met de haarvaten van de stad. Birds toonde wat kunst in de stad vermag, maar Balthazar breekt ook een lans voor de alternatieve sociale sector in Brussel. “Ik sta te kijken van wat al die geëngageerde vzw’s kunnen als het gaat om zelforganisatie, solidariteit of gemeenschapsvormende acties. Of het nu om een dance battle of een buurtfeest gaat: alle theoretische obstakels en verschillen worden daar in overleg overstegen en dan volgt de magie.” Het doet Balthazar geloven in de expertise en kennis van mensen die zelden gehoord worden, maar in de praktijk het echt belangrijke werk doen, en evengoed zouden moeten worden gerespecteerd als experten. Het is een van de redenen waarom het stuk dat ze volgend seizoen voor KVS gaat maken over ouderenzorg en rustoorden zal gaan. “Ik snap niet dat er niet meer interesse is in sectoren als de landbouw of de zorg. Terwijl we de lokale landbouw nog lang zullen nodig hebben, en niemand vandaag zo goed kan vertellen wat er misloopt in dit land als de verpleegsters. Waarom krijgen zij geen diepte-interview in de media?”

Martha Balthazar neemt deel aan 'Vrij op 8 mei' in de KVS, www.kvs.be