Victoria Lomasko ontvluchtte Rusland: ‘Alleen een tragedie zal verandering kunnen brengen’

Al jaren documenteert Victoria Lomasko andere Ruslanden, door gesmoorde stemmen, miskende lichamen en onderdrukte levens een papieren bestaan te geven. Net na de invasie van Rusland in Oekraïne vluchtte de beroemdste Russische stripjournaliste naar Brussel met de hulp van productiehuis Clin d’Oeil Films, dat haar de afgelopen twee jaar volgde voor de docureeks Draw for change!

“Op 5 maart ben ik aangekomen in Brussel, na een vlucht die langs Istanbul en Parijs leidde. In Parijs dacht ik nog: ‘Aah, waarom zijn die gasten van de filmcrew geen Fransen?!’” lacht Victoria Lomasko. “Maar eerlijk, ik ben echt verliefd geworden op Brussel. Al die gezellige levens van jullie zien en ervaren, daar had ik nood aan. Het was alsof ik hier in Tolkiens Shire terechtkwam, in een sprookje met fabelachtige creaturen. Terwijl Anna (de Russische regisseuse van Victoria Lomasko’s aflevering in de zesdelige docureeks Draw for Change!, over vrouwelijke cartoonisten die via hun werk strijden voor een betere wereld, red.) en ik die eerste dagen, van ’s ochtends tot ’s avonds, zonder onderbreking, als twee droeve dwergen uit onze boeken met verschrikkelijke verhalen voorlazen: ‘Die is gearresteerd, die gemarteld…’ Het is een interessante ervaring om net op die plek terecht te komen die de complete antipode is van het Rusland van vandaag. Ik zou graag blijven, maar mijn visum verloopt op het einde van de maand. Ik zoek naar oplossingen, maar eenvoudig is dat niet. Als het visum een dood spoor wordt, zal ik asiel aanvragen.”

Asielzoeker. Het zou een wrang open einde zijn voor de grafisch journaliste, die zich de voorbije jaren net heeft uitgeput om de stemmen, lichamen en levens die in Rusland worden gesmoord, miskend en onderdrukt recht van bestaan te geven. Die zich in de internationale schijnwerpers, musea in New York en Angoulême, en uitgeverijen in onder meer Frankrijk, Spanje, de VS en Duitsland heeft gewerkt met reportages in de periferie van de Russische samenleving.

Victoria Lomasko tekent en spreekt met mensen op protestmanifestaties tegen Poetins regime en stakingen, met boeren, truckchauffeurs, leraars in dorpsscholen, migranten, orthodoxe activisten, de lgbtq+-gemeenschap, sekswerkers, jeugddelinquenten, mensen met een beperking, psychiatrische patiënten… Ze rapporteert in woord en beeld over wat er in politieke rechtszaken gebeurt, hoe de overheid en ordetroepen afwijkende stemmen brutaal het zwijgen opleggen en misbruik maken van hun machtspositie. “Voor mij komt echte kunst neer op het tonen van de diversiteit van de wereld. Iedereen is belangrijk,” zegt ze. “Meer dan vrijheid – een relatief begrip – is het dat wat ik zoek en wat me drijft.”

ZO ONZICHTBAAR MOGELIJK
Die diversiteit staat in schril contrast met het onwankelbaar homogene idee dat Poetin van Rusland wil uitsturen. “Mijn situatie is onder het regime sterk veranderd. In 2012 werd ik een heel zichtbaar persoon, toen ik deelnam aan een groot oppositieprotest. Ik heb aan elke manifestatie deelgenomen en alles gedocumenteerd. Ik deed interviews waarin ik me uitsprak over Poetins regime, soms ook over hem persoonlijk. Toen die oppositiebeweging hardhandig de kop is ingedrukt, was dat het einde. Heel wat mensen zijn toen uit Rusland weggetrokken. En ik begon jobs te verliezen, nooit expliciet omdat ik een politiek kunstenaar ben, maar om de meest absurde redenen. Heel wat instellingen die mijn werk daarvoor overtuigd toonden, moesten de deuren sluiten, vonden plots geen gaatje meer in hun kalender of moesten net dan herstellingen uitvoeren. En media waar ik publiceerde, kenden verschuivingen in hun personeelsbestand en wilden niets meer met me te maken hebben.”

“De toename aan repressieve wetten, politieke rechtszaken en gewelddadige represailles heeft me al voor de oorlog in permanente angst gedrongen. Ik had maar één ding aan mijn hoofd: hoe kan ik hier zo onzichtbaar mogelijk bestaan? Al mijn werk druist in tegen wat is toegestaan. Volgens de maatstaven van het regime maakt dat 100% een foreign agent van me, een spion die meeheult met de westerse vijand. Als ik wil doen wat ik doe, kan ik niet in Rusland blijven. Daar is geen plek meer voor mij. Daarom ben ik toen de oorlog uitbrak en helder was dat Rusland compleet zou afglijden naar een fascistische dictatuur, onmiddellijk gaan nadenken over hoe ik er weg kon.”

Met één koffer, haar kat en de hulp van het Belgische productiehuis Clin d’Oeil Films kwam Victoria Lomasko in Brussel terecht. Terug kan ze niet meer, zegt ze. Daarvoor is haar werk te scherp en heeft ze zich sinds haar vlucht te expliciet uitgelaten over de oorlog. In interviews – zoals het door de grondlegger van de stripreportage Joe Sacco getekende “Collective Shame”, dat midden april in The New Yorker verscheen – maar ook in nieuw werk. Zoals in haar boek The last Soviet artist, dat deze zomer verschijnt en verhaalt over haar deelname aan de massale protesten in Wit-Rusland in september 2020, na de betwiste herverkiezing van Loekasjenko, over haar steun aan oppositieleider Aleksej Navalny, die nu voor jaren achter de tralies zit, en over het hoe en waarom van Poetins dictatuur. “Dat alleen al zou me vijf tot tien jaar gevangenisstraf kunnen kosten.”

CONFLICT VAN GENERATIES
Of zoals in The Changing of Seasons, het schilderij dat ze, bij gebrek aan een Russische muur, in Brussel aan vier grote panelen van in totaal drie bij zeven meter toevertrouwde. Eerst in de Philippe Vandenberg Foundation, in het vroegere atelier van de Molenbeekse kunstenaar (zoon Guillaume Vandenberghe is, samen met Vincent Coen, showrunner van Draw for Change!, red.), en daarna in GC Nekkersdal.

Victoria Lomasko’s imposante schildering verenigt verleden, heden en toekomst: van een somber en omineus Patriot Park een uurtje rijden van Moskou, waar de luisterrijke militaire geschiedenis wordt vereerd en Poetins dictatuur wordt vervloekt in protesten, over een scène uit Boetsja en de dood van wat ze de post-Sovjet-realiteit noemt, tot de wisseling van de seizoenen en een kleurrijk woekerende natuur en creativiteit. Op het doek vloeien de voeten van jongeren die hun stem verheffen uit in de wortels van een oudere generatie. “Omdat dit ook een conflict van generaties is,” benadrukt ze. “Aan de ene kant heb je mensen die onafhankelijke media lezen en wanhoop en schaamte ervaren om de oorlog, maar niet weten wat te doen. Aan de andere kant zit je met een generatie die is opgegroeid in het trauma van de Sovjet-Unie, compleet geïsoleerd in een gesloten land, waar geen echt persoonlijk leven mogelijk was omdat op elk moment iemand dat leven kon binnendringen en zeggen wat je al dan niet mocht doen. Mensen leefden in erbarmelijke economische en persoonlijke omstandigheden voor het grootste deel van hun leven. En vonden oorzaken voor dat leven in de door het regime voorgespiegelde haat van het westen.”

Wat die generatie vandaag voelt, is een zekere trots, vertelt Victoria Lomasko. “‘Ja, we hebben het zwaar, maar we hebben op zijn minst ons land kunnen beschermen.’ Ze ervaren een aangewakkerde nostalgie naar hun jonge jaren, toen ze zich via hun lijden sterk toonden tegenover een vijand die vandaag de rol van Rusland in de Tweede Wereldoorlog wil minimaliseren, ‘ons’ uit de geschiedenisboeken wil schrappen en het liefst van al totaal wil vernietigen. Dát zit in het hoofd van veel mensen. Heel deze ‘operatie’, horen ze van de staatsmedia, is te wijten aan een provocatie van het westen, en in het bijzonder van de VS. Dit is geen oorlog van Rusland tegen Oekraïne, maar een oorlog van Rusland tegen het westen. En met de sancties hebben ze nu ook bewijs in handen van die haat. Dat is een hardnekkig idee, hoor. Ik heb op Telegram-kanalen moeders gehoord die in totale ontkenning waren over hun gesneuvelde zoons, die ze zien als helden.”

DE ONAFSCHEIDELIJKE KUNSTENAAR
Victoria Lomasko lacht als ik haar vraag of de omstandigheden haar nooit hebben doen twijfelen aan het kunstenaarschap. “Ik ben als kunstenaar geboren in een familie van kunstenaars, met mijn potlood en penselen in de hand. Ik kan niet scheiden van mijn kunstenaarschap, dat is deel van wie ik ben, van mijn identiteit. Ik heb ooit de keuze gehad om een gezin met kinderen uit te bouwen, maar daarvoor had ik designer of lerares moeten worden. En ik wilde een echte artiest zijn. Me hullen in stilte en stoppen met mijn werk te maken, nee, dat is onmogelijk. Hoe zou ik al die mensen die ik al die jaren heb getekend nu kunnen verraden, hun de rug toekeren? Ik weet wat ze hebben opgegeven, hoe ze hebben afgezien, gestreden en geleden, harder dan je je kan indenken, omdat ze protesteerden tegen het regime.”

“In Wit-Rusland heb ik gezien hoe duizenden mensen de straat op kwamen, ondanks de risico’s. Hoe de politie die mensen arresteerde, ze folterde, ook vrouwen. Als ik nu hoor hoe in het westen behalve de Russen ook de Wit-Russen worden gehaat, wat moet ik daarover denken? Voor mij zijn dat mensen die onderdrukt worden, tegen wie zelfs hun regering niet terugdeinst om wapens te gebruiken. De Russen weten dat Poetin daar mee achter zit en dat hij in eigen land nog harder zou toeslaan. Als je een reden voor het gebrek aan Russisch straatprotest zoekt, wel, dat is er één.”

Daarom snijdt de tijdgeest vandaag zo genadeloos in haar ziel. De kunstenaar die haar leven wijdt aan het tonen van diversiteit, botst vandaag ook in het westen op een dominante homogene blik. blik. “Weet je, ik steun de sancties volledig, ik begrijp ze, ze zijn belangrijk, maar aan de andere kant wringt het. Omdat ze een visie voortbrengen die nietsontziend is en die totaal isoleert. Een blik op Rusland als één natie, één paria, waar de hele bevolking, zonder onderscheid, onder valt. Terwijl ik weet dat de Russische bevolking, zoals elke bevolking, er één is van verschillen. Dit gaat over miljoenen mensen die morgen ook nog in deze wereld zullen leven, hoe zet je dat samenleven voort? Haat kan je niet beantwoorden met haat.”

“Ik ervaar de sancties ook zelf. Instellingen die voordien mijn werk onderdak boden, zijn nu weigerachtig om nog samen te werken, cursussen van mij worden geschrapt… Gewoon omdat ik een Russisch paspoort heb. Ik merk het zelfs op mijn Instagram, waar ik word beschimpt, leugenaar word genoemd, waar me wordt gezegd dat ik me zou moeten schamen om in deze tijden van Oekraïens leed de aandacht op mezelf te vestigen. Waarom? Wat weten zij van mijn leven, van wat ik al die jaren heb gedaan? Niets. Maar ik ben een Russische en dus lieg ik.”

BLOEDEND HART
“Ik heb zo getwijfeld of het wel het goede moment was om samen met Joe Sacco die korte strip over mijn vlucht te maken, over de schaamte die ik voel over het Russische regime en de inval, en over mijn eigen precaire situatie. Joe Sacco heeft me overtuigd. Hij is de grootste stripjournalist ter wereld. Hij is onbevreesd, heeft verschillende oorlogen verbeeld en het genre gedefinieerd. ‘Deze oorlog is verschrikkelijk, maar ze is niet uniek,’ schreef hij me. ‘Dit verhaal heeft zich al vele malen afgespeeld, is al vele malen verteld, alleen met andere personages. Dit verhaal vertellen is jouw rol! Je bent een grafisch journalist, als jij deze onwaarschijnlijke situatie niet verbeeldt, wie dan wel?’ Hij had gelijk. Het is niet mijn keuze, het is mijn plicht om het te vertellen.”

“Ik probeer heel hard om professioneel te blijven, alles perfect te doen, maar een paar dagen geleden ben ik ingestort. Ik had een enorme zenuwinzinking en heb onophoudelijk gehuild. Dat heeft me geholpen. Veel van mijn vrienden die nog in Rusland zitten, slagen daar niet in. Ze willen huilen, maar kunnen niet. Ik hoop van harte dat Oekraïne met de steun van de hele wereld uit deze verschrikking komt. Het wordt onnoemelijk zwaar voor hen, maar ze koesteren mooie ideeën over hoe hun toekomst eruit moet zien. Maar mijn hart bloedt als ik zie dat in Rusland dat perspectief op een toekomst ontbreekt. In de plaats daarvan zit je met isolement en een enorm wantrouwen. Hoe herstel je zoiets? Het is intriest, maar ik vrees dat alleen een grote tragedie iets zal kunnen veranderen.”


VICTORIA LOMASKO
The Changing of Seasons is te zien in CC d’Uccle, waar Victoria Lomasko op 14/5 om 17.00 uur in gesprek gaat met journaliste Salwa Boujour en haar boeken signeert. Daarna verhuist het schilderij naar de ULB, de VUB en de Erasmushogeschool Brussel