Joachim Lafosse over À perdre la raison: 'Je moet de monsterlijkheid in de ogen kijken'

Met 'À perdre la raison' trotseert de dapperste der Belgische filmregisseurs een gegeven waar we met ons verstand niet bij kunnen: een moeder die haar kinderen doodt. Verkijk u niet op de controverse, Joachim Lafosse heeft bovenal een steengoede film gemaakt.

"Voorbarig," suste ik Joachim Lafosse toen hij voor zijn afreis naar Cannes uiting gaf aan zijn vrees dat À perdre la raison voor controverse zou zorgen in de Belgische pers. Maar hij kreeg gelijk. Daags na de prima verlopen première in de sectie Un Certain Regard was het prijs in België.

De regisseur die met Nu propriété en Élève libre ook in het buitenland hoge ogen gooide, liet zich inspireren door Geneviève Lhermitte, de moeder die vijf jaar geleden haar vijf kinderen doodstak. Lafosse herinnert zich de dag nog goed. "Ik zit in de wagen en hoor op de radio wat er gebeurd is. Ik ben totaal van de kaart, weet niet wat te denken. Ook mijn vrienden hebben het over het ondenkbare. Maar het is wél gebeurd. Dat is een goede reden om er een film over te maken: het ondenkbare denkbaar maken, niet wegkijken," zegt Lafosse. "Met scenarist Matthieu Reynaert ben ik bronnen beginnen te verzamelen. Dat leverde geen scenario op maar een stramien voor een film. Vrij snel beseften we dat de familie ogenschijnlijk normaal was maar bij nader inzien iets beleefde dat niet normaal is maar uitzonderlijk."

Cinema, geen waarheid
"Waarom raakt die geschiedenis mij zo? Waarom is het zo intiem voor mij? Mijn grootmoeder had vier kinderen. Na de geboorte van mijn vader belandde ze in een depressie. Ze kon twee jaar lang niet voor mijn vader zorgen en dat heeft zijn sporen nagelaten. Er is een parallel maar tegelijk ook weer niet. Het leven van mijn grootmoeder is nog geen film. De affaire waar de pers zoveel aandacht aan besteedde, was dat wel. Ze overstijgt het familiedrama en staat toe om het te hebben over macht, emancipatie, kolonialisme, de noodzaak om grenzen en limieten te kennen. Dit verhaal herinnert aan het idee dat je niet helpt door iemand vis te geven maar door hem te leren vissen. Dokter Pinget wil niet dat de arme mensen die hij ondersteunt, zich emanciperen. Dit is ook het verhaal van een jonge vrouw die in een depressie sukkelt en voorbijgestoken wordt door het leven. Ze slaagt er niet in om nog iets anders te zijn dan een moeder. Ze lijdt onder de eenzaamheid."
Lafosse hapt even naar adem en vervolgt. "Zoals elke grote tragedie begint ook deze met een liefdesverhaal. De drie personages willen elkaar géén kwaad doen. Ze bedoelen het goed. En toch fabriceren ze het drama. Liefde en generositeit volstaan niet opdat de dingen goed gaan. Dat populistische idee moeten we loslaten."

Om een reconstructie van de feiten is het Lafosse niet te doen. Hij benadrukt dat À perdre la raison een speelfilm is. "Het is cinema, geen waarheid. Als cineast werk ik met subjectiviteit. Ik vind uit. De personages lijken meer op mij dan op de mensen die me geïnspireerd hebben. Ik was er met Matthieu Reynaert en de tweede scenarist, Thomas Bidegain, snel uit dat we ons aan regels moesten houden. Om plaats te laten aan de verbeelding en uit respect kon er geen sprake van zijn dat we de betrokkenen zouden ontmoeten. Ten tweede mocht het geen schokkende of vulgaire film worden maar een toegankelijke, meeslepende, populaire film. Zelfs mensen die weinig naar de bioscoop gaan, moeten geëmotioneerd kunnen zijn, zonder aan de complexiteit te raken."

Bekende acteurs als Émilie Dequenne (Rosetta) en het van Jacques Audiards Un prophète bekende duo Tahar Rahim en Niels Arestrup herinneren eraan dat het fictie is. "Tahar en Niels schrokken van de uitdaging die ze waren aangegaan. Als ze niet goed waren dan zou men beweren dat ze niet zonder Audiard kunnen. Ze zeiden me: 'Je kunt maar beter goed zijn want wij willen minstens even goed spelen als in Un prophète.' Daardoor kwam de lat hoog te liggen. De opnames waren veeleisend. Maar dat haalde het beste in iedereen naar boven."

Barok
Ook de prominente muziek maakt de film sterker. "Ik ben een melomaan," zegt Lafosse. "Bij de vorige films wilde ik ook muziek gebruiken, maar dat wilde niet lukken. Nu probeerde ik Schubert en Chopin, maar daar kwam ik op terug omdat romantische muziek de film naar mijn smaak te fel psychologiseerde. Barok daarentegen neigt naar het spirituele. Zo kwam ik bij Scarlatti en Haydn uit. De stem van Cecilia Bartoli is subliem, wat René Jacobs en Philippe Herreweghe doen met het barokrepertoire is subliem. Dat is opperste kunst: je moet niet gecultiveerd zijn om er ontroerd door te worden. Die queeste is ook de mijne. Ik wil geen ideeënfilms meer maken. Ik wil meeleven met de personages en de kijker op sleeptouw nemen, zonder toegevingen te doen wat de zin en de betekenis van de film betreft."

Trotseren
Niet terugdeinzen voor de monsterlijkheid. Dat is wat Lafosse voorstelt. "Régis Jauffret schreef een roman geïnspireerd door de Oostenrijke zaak-Fritzl. Dit is van alle tijden. Van Medea tot Guernica."

De regisseur gelooft in kunst. "Er zijn twee mogelijkheden in het leven. Ofwel ben je religieus, gelovig. Dat is rustgevend omdat je de antwoorden krijgt aangereikt. Het enigma van het bestaan is zo wrang, de werkelijkheid van de dood zo moeilijk te aanvaarden. Wat doe je om het hoofd er niet bij te verliezen als je niet gelovig bent? Ik zie geen andere oplossing dan kunst. Freud zegt dat je op het einde van de analyse ofwel analist wordt ofwel kunstenaar. Ik begrijp dat. Je sublimeert je angsten. In de kern van dit verhaal zit iets universeel angstaanjagends. We zijn allen zoon of dochter van. We kunnen ons nauwelijks inbeelden dat een vader of moeder zijn kind doodt. Maar ik denk dat het onontbeerlijk is om die monsterlijke daad te trotseren. Een beschaving die weigert dat haar kunstenaars zulke daden te lijf gaan, is een beschaving die gevaar loopt. Iedereen begrijpt waarom het nodig is dat Noorwegen tijdens een rechtszaak Anders Breivik trotseert. In België zijn sommigen geschokt dat ik een film wou maken die probeert te begrijpen hoe iemand zo ver kan komen dat hij zijn kind doodt. Maar het is van fundamenteel belang om de monsterlijke daad recht in de ogen te kijken. Zonder te verontschuldigen! Ik wou geen film die uitlegt. En ik zou heel blij zijn als iemand anders zich over de zaak-Lhermitte buigt en een heel andere film maakt."

zalen: UGC Gulden Vlies, Vendôme