Cultuur langs het kanaal: van ruig naar respectabel

Plan K, Fool Moon, Magasin 4. De kanaalzone was jarenlang de speeltuin van culturele avant-gardisten. Vandaag is Couleur Café uitgegroeid tot een groot festival voor een breed publiek en is Molenbeek culturele hoofdstad. Enkele Vlaamse cultuurhuizen speelden een rol bij die ontwikkeling.

In het nieuwste nummer van Brussels Studies schetst stedenbouwkundige Yves Rouyet, docent aan de ULB en verantwoordelijk voor de kanaalzone bij het Agentschap voor Territoriale Ontwikkeling (ATO), de culturele geschiedenis van de kanaalwijken, van ruige broedplaats voor alternatieve pioniers tot culturele hoofdstad Molenbeek van de Franse Gemeenschap.

Vanaf de jaren 1970 worden artiesten aangetrokken door de verlaten industriële ruimten aan de westrand van de Vijfhoek. "Door de desindustrialisatie en de late en trage gentrificatie was er lange tijd vastgoed tegen lage prijzen beschikbaar", klinkt het.

Een eerste belangrijke pleisterplaats voor de underground was de Raffinerie du Plan K in de Manchesterstraat in Molenbeek. Vanaf 1979 ontving de voormalige suikerraffinaderij Graeffe groepen als Joy Division (tijdens een avond met de Amerikaanse cultschrijver William S. Burroughs, zie videofragment onder het artikel), Cabaret Voltaire, Echo and the Bunnymen, The Human League en Eurythmics.

Terwijl de Raffinerie respectabel werd - sinds de jaren 1990 huist het gebouw een danscentrum van de Franse Gemeenschap - nam de Vaartkapoen in de Schoolstraat de fakkel over als podium voor een nieuwe generatie aanstormende groepen zoals Blur, Suede, Supergrass, Rage Against the Machine and Therapy?. De VK is tot op vandaag een belangrijke concertplek voor kleinere muziekgroepen.

'Rijke nozems aan het kanaal'
Tussen 1992 en 2001 bracht nachtclub Fool Moon (Mariemontkaai) de culturele kruisbestuiving in een stroomversnelling met een eclectische muzikale programmatie en daarnaast aandacht voor cabaret en beeldende kunst. "De oprichters werden aanvankelijk nog scheef bekeken als "rijke nozems die naar het kanaal komen", maar weerlegden dat vooroordeel met een programmatie die openstond voor alle culturen, ook voor jongeren uit de wijk die vaak problemen hadden om in andere clubs binnen te geraken."

In dezelfde periode groeiden ook de feesten van Bulex uit tot een begrip. Het succes had te maken met het gebrek aan dresscode en de democratische prijzen, maar ook met de aanvankelijk geheime locaties. Via stickers op banken of verkeersborden vond men enkel een telefoonnumer. Wie dat draaide op de dag van het evenement werd verbonden met een antwoordapparaat dat een adres opgaf. De locaties lagen vaak langs het kanaal.

Lofts in punktempel
Ook het festival Couleur Café, ontstaan in de Hallen van Schaarbeek in 1990 en vanaf 1994 op de site van Thurn & Taxis, droeg bij tot "herontdekking" van de kanaalzone. Het evenement focuste aanvankelijk op wereldmuziek maar is de jongste jaren uitgegroeid tot een massa-evenement met 80.000 bezoekers.

Liefhebbers van punk en aanverwante muziekgenres kunnen sinds 1994 terecht bij Magasin 4. De concertplek bestaat tot op vandaag, zij het niet meer op de oorspronkelijke locatie in de Pakhuisstraat nummer 4. Dat gebouw is ondertussen immers omgebouwd tot lofts.

Dat laatste is zeker geen toeval. Sinds de eeuwwisseling hebben ook grote vastgoedpromotoren de kanaalzone ontdekt. En daar is de culturele broeihaard niet vreemd aan, meent Rouyet. "De organisatie van culturele activiteiten heeft een publiek aangetrokken dan anders zelden in die wijken kwam. Dat heeft bijgedragen tot een gedeeltelijke verbetering van het imago van de kanaalzone."

Stoelendans
Ook enkel Vlaamse cultuurhuizen en -initiatieven hebben een rol gespeeld bij de culturele evolutie van de kanaalzone. Denk aan de Beursschouwburg (waar in 1981 het prille U2 speelde), het Kaaitheater (onder meer belangrijk voor de ontwikkeling van de hedendaagse dans) en het tweetalige Kunstenfestivaldesarts.

Een voortdurende stoelendans door aanslepende renovatiewerken zorgde bovendien voor extra kruisbestuiving en een verkenning van andere locaties. Tijdens de vernieuwing van de Ancienne Belgique traden artiesten als Nick Cave, Oasis, Radiohead en Portishead op in het Lunatheater aan Sainctelette. En toen de KVS onderdak vond in de Bottelarij tijdens een grote renovatie, vervelde het klassieke theatergezelschap tot een meer stedelijk verankerd cultuurhuis.

Videofragment van het optreden van Joy Division in Plan K in oktober 1979 en montage met enkele cultuurplekken langs het kanaal: