Kunstenaars Myriam Van Imschoot en Lucas van Haesbroeck: ‘Het oor slaapt nooit’

Deze week schuilen we voor de druillente in solidair restaurant Cassonade in Molenbeek. Daar schuiven kunstenaars Myriam Van Imschoot en Lucas van Haesbroeck mee aan voor een portie Smalltalk over hun Nocturnes for a society, waarbij ze een klankdeken creëren om de nacht onder door te brengen.

De Molenbeekse Manchesterstraat is steeds meer een artistiek nest, met bewoners als Recyclart, Charleroi Danse en Decoratelier. De kunstenaars die er toeven, hebben geluk met een fijn ontbijt- en lunchadres naast de deur: Cassonade. Dat is een solidair restaurant, waar je kiest hoeveel je betaalt voor je maaltijd en waar op vrijdag de beste couscous van Brussel wordt geserveerd. “Op 1 juni worden we buren. Dan trekken we in in onze nieuwe ruimte, op de site Manchester 17-19,” zegt de Brusselse geluidskunstenares Myriam Van Imschoot, nadat ze op de kleurrijke zitbank is komen zitten. Met ‘we’ bedoelt ze de vzw newpolyphonies, die ze recent oprichtte. Voor de productie van haar eigen kunst en die van vocaal ensemble YouYou Group, waar ze een tiental jaar geleden de basis voor legde. De youyou is een schrille roepkreet met wortels in Afrika en het Midden-Oosten, waarmee vrouwen al eeuwenlang hun vreugde en andere gevoelens uiten.

Volgende week gaat tijdens het Kunstenfestivaldesarts de eerste productie van newpolyphonies in première in K1 van KANAL-Centre Pompidou. Tijdens de immersieve performance Nocturnes for a society weven de kunstenaars met de deelnemers een deken van klanken en stadsgeluiden, een soundscape in werkelijkheid, waar ze dan samen onder kruipen bij het slapengaan.

Van Imschoot werkte voor Nocturnes for a society opnieuw samen met haar Antwerpse kunstkompaan, scenograaf Lucas van Haesbroeck, met wie ze al verschillende voorstellingen maakte. Van Haesbroeck is gekend als een meester van licht en schaduw, maar heeft ook een muzikale achtergrond. “Ik speel al vele jaren met vrienden in de band A Horse Called Turkey, al staat dat wel op een lager pitje nu we allemaal kinderen hebben. Ik ben de drummer.” Geen enkel bandlid heeft een muzikale opleiding, ook Van Haesbroeck niet. “Ik volgde als kind één jaar muziekles, maar raakte ontredderd door het schoolse karakter ervan, met notenleer. Voor mij had dat niets te maken met muziek.”

Daarmee raakt hij aan de missie van vzw newpolyphonies. “We maken nadrukkelijk geen hiërarchisch onderscheid tussen geschoolde en niet-geschoolde performers,” zegt Van Imschoot. “In onze producties zetten we praktijken en deelnemers centraal. We vormen ook echt een gemeenschap rond ons werk. Het gaat niet enkel om voorstellingen, we willen evenzeer een plek zijn van ontmoeting en uitwisseling.”

Naar de opvoeringen van newpolyphonies ga je dus als actieve deelnemer, niet als passieve toeschouwer, maar je hebt geen specifieke vaardigheden of voorkennis nodig?
Myriam Van Imschoot: Zo willen we onder meer de fetisj rond de klassiek getrainde, virtuoze zangers doorbreken. Bij onze voorstellingen hebben alle performers een gelijkaardig statuut, ongeacht hun opleiding of achtergrond. We hebben die inclusieve filosofie enkele jaren geleden al duidelijk toegepast in de performance newpolyphonies met het Brussels vocaal ensemble HYOID, waar we met vijftien lokale deelnemers optraden. Dat was een heel belangrijke voorstelling voor mij, het is geen toeval dat de vzw dezelfde naam heeft. Dat was ook de eerste keer dat ik samenwerkte met Lucas.

Die samenwerking smaakte blijkbaar naar meer?
Lucas van Haesbroeck: Ik was zwaar onder de indruk van de manier waarop Myriam er zonder veel woorden in slaagde om deelnemers in heel korte tijd over de drempel te trekken en eventuele gêne voor het gebruik van hun stem te overwinnen. Mensen voelen dat ze oprecht is.
Van Imschoot: Ik heb hem snel gezegd dat ik mijn volgende voorstelling ook met hem wilde maken. Het was liefde op het eerste gezicht, in de zin dat ik viel voor zijn vrije manier van denken. Hij keek meteen veel verder dan het lichtontwerp, al was dat wat we toen nodig hadden. Lucas gaat te werk als plastisch kunstenaar en heeft bovendien een stevige muzikale basis. Hij is heel sterk in het doorgronden van de fenomenen van licht en klank.

En nu is er dus Nocturnes for a society. Wat mogen de deelnemers verwachten van deze nachten?
Van Haesbroeck: We gaan eerst met alle deelnemers, 70 à 80 mensen, klanken produceren. Met onze stemmen, maar ook met objecten. (Pakt zijn bord en lepel op) Neem nu het keukengerei hier op tafel, daar kan je al heel wat mee doen. We laten de deelnemers enerzijds vrij, maar geven hun bij aanvang wel een handleiding, al is dat misschien een verkeerd woord.
Van Imschoot: Laat het ons zo zeggen: we vragen hun om binnen een bepaalde vork van mogelijkheden te blijven. We zijn niet geïnteresseerd in kakofonie, maar ook niet in harmonie. De meerstemmigheid of samenklank die we voor ogen hebben, bevindt zich daartussen.
Van Haesbroeck: Daarna bewerken we met Christophe Albertijn en Léa Roger de hele opname van geproduceerde klanken, waarbij we ook geluiden van het gebouw en de stad meenemen, om tot een soundscape te komen. Die wordt afgespeeld wanneer we gaan slapen.

Er wordt vooraf niets opgenomen?
Van Imschoot: Nee, we werken uitsluitend met en in het hier en nu, dat is cruciaal. Alle opnames komen voort uit die mensen en die plek, tijdens die avond. We zijn onder meer benieuwd naar wat de soundscape zal triggeren bij de deelnemers, hoe de klanken die ze hebben geproduceerd bijvoorbeeld getransformeerd worden in hun dromen. Want je brein is niet passief tijdens je slaap, integendeel, er gebeurt daar ’s nachts zoveel. Neurologen komen tot steeds nieuwe inzichten, maar er is nog zoveel dat we niet weten.

Wat weten we wel al?
Van Imschoot: Wanneer je indommelt, tijdens het zogenaamde hypnogagic moment tussen het waken en slapen, bevindt je brein zich in een toestand van zwevend bewustzijn. Daarin denk je heel associatief, hoor je klanken op een heel andere manier. Je luistert anders.
Van Haesbroeck: Het oor slaapt nooit. We blijven ’s nachts klanken opvangen en verwerken in het onderbewustzijn.
Van Imschoot: Die klanken worden dan getransformeerd. Het gezoem van een koelkast wordt in je droom bijvoorbeeld het geluid van een boot. Een enorm boeiend domein, erg uitdagend ook. We componeren doorgaans altijd voor de ‘wakkere’ geest, nu moeten we zien hoe we dat best doen voor het ‘slapende’ brein. Gelukkig kunnen we voortbouwen op de erfenis van de Amerikaanse geluidskunstenares Pauline Oliveros.

Wie is Pauline Oliveros?
Van Imschoot: Iedereen kent John Cage als avant-gardecomponist, terwijl Pauline Oliveros evenveel heeft gedaan voor het opentrekken van geluidskunst vanuit een radicaal opwaarderen van luisteren. Ze was een echte pionier van de elektronische muziek, een van de ‘sisters with transistors’ (naar de invloedrijke documentaire uit 2020, red.). In de jaren 1970 werd ze meer activistisch, zocht ze naar laagdrempelige manieren om aan geluidskunst te doen, meditatieve vormen ook. Ze gebruikte geen noten meer, maar partituren met woorden. Ze is een groot voorbeeld voor ons, ook wat betreft het werken met groepen en gemeenschapsvorming. Oliveros is niet meer onder ons (ze overleed in 2016, red.), maar ik beschouw haar als een grote zus die me verder helpt. Als ik het even niet meer weet, ga ik als het ware nog bij haar te rade. Van haar leer ik ook om niet te oordelen en dingen met een open geest uit te proberen.

Het lijkt me ook bijzonder om tijdens de voorstelling met 70 à 80 onbekenden de nacht door te brengen.
Van Haesbroeck: Dat zou voor een bijzondere connectie moeten zorgen. De voorstelling gaat ook in grote mate over verbinding tussen mensen. Mensen waarmee je samen allerlei geluiden maakt, maar zonder het gebruik van woorden, waar communicatie normaal gezien op berust. De deelnemers zullen niet eens weten welke taal de anderen spreken.

Hoe komt het dat dit fenomeen van groeps- en gemeenschapsvorming een steeds grotere rol is gaan spelen in je werk, Myriam? Oorspronkelijk ben je begonnen met je eigen mixtapes.
Van Imschoot: (Knikt) Met de cassettes uit mijn jeugd. Ik groeide op in een heel muzikale familie, met bijvoorbeeld orgelbouwers en pianostemmers, waar we meer auditieve herinneringen op bandjes verzamelden dan foto’s in albums. Met die mixtapes heb ik eerst de ruïnes van mijn eigen bestaan gereconstrueerd. Na die persoonlijke zoektocht was het een logische stap om te focussen op de geluiden en stemmen uit het verleden die we als groep met ons meedragen, als samenleving in volle transitie. Om na te gaan hoe we met die overblijfselen een nieuw verhaal kunnen schrijven.

Hoe belangrijk is YouYou Group geweest in die evolutie?
Van Imschoot: YouYou Group is diep verweven met mijn werk én leven. Die begon in 2014, en nu telt de groep ongeveer 30 leden en komen er ook antennes in Vlaanderen en het buitenland. De chef hier in Cassonade is trouwens een kernlid van YouYou Group en een fantastische zangeres. Strikte scheidslijnen trekken tussen professioneel en niet-professioneel gaat gewoon niet op. Het is een vorm van onderdrukking van een veelheid aan stemmen en praktijken. Voor een volgend project in juni zal ik daarom ook met kinderen werken, samen met Federico Protto in de Parijse banlieue. Kinderen zijn eigenlijk de beste vocalisten, want ze hebben hun stem nog niet aan banden gelegd.

Nocturnes for a society is te zien van 23 > 28/5 bij KANAL-Centre Pompidou/K1, www.kfda.be. Op 18 en 19/8 kan je deelnemen aan opvoeringen op het Reiefestival in Brugge