Theatermaker Stefanie Claes: ‘Een trauma is een wonde die je moet verzorgen’

Stefanie Claes maakte met Ravensbrück een voorstelling over het intergenerationele trauma dat de Tweede Wereldoorlog in haar familie veroorzaakte. In café Le Cirio praten we erover, ook al is een trauma moeilijk onder woorden te brengen en koos Claes voor een woordeloze voorstelling.

Stefanie Claes’ eerste kennismaking met theater kwam er als puber in een jeugdatelier in Aarschot. “Bij Magda Van der Aa, een ongelofelijk bevlogen regisseur die me ook altijd steunde om daarin verder te gaan. Toch ben ik eerst nog plastische kunsten gaan studeren, omdat ik graag tekende. Pas daarna ben ik naar het RITS (vandaag RITCS, red.) gegaan. Daar ben ik nog begonnen met de richting Spel, tot de docenten me aanspoorden om Regie te gaan doen. De ambitie om op de scène te staan, was bij mij nooit echt groot, en de manier waarop je in het theater je tekeningen kan gebruiken in functie van je verhaal was voor mij perfect.”

Ondertussen maakt Claes dus al vijftien jaar theater, maar een plan heeft ze nooit gehad. “Ik heb alles altijd wat laten afhangen van het toeval, omdat ik ook niet de ambitie had om per se een kunstenaar te zijn. Sinds ik in 2009 ben afgestudeerd, zie ik wel wat het wordt. Tot nu toe is het altijd gelukt om mijn eigen werk te maken en te doen wat ik wil doen. Het is wel belangrijk dat mensen erop reageren omdat het hen raakt of boeit. Dat maakt dat je voelt dat het zin heeft en dat je voortdoet.”

Gevraagd naar belangrijke momenten in haar loopbaan, noemt Claes haar vorige voorstelling Mia Kermis, die in 2020 werd geselecteerd voor het TheaterFestival. “Toen koos ik voor het eerst radicaal voor een woordeloze voorstelling. Dat wilde ik al heel lang, maar ik durfde de stap nooit te zetten. Pas toen Mia Kermis zo goed werd onthaald, wist ik zeker dat het werkte.”

In het theater van Claes zijn haar medespelers vaak allerhande zelfgemaakte poppen en getekende figuren. Hoe weet ze dat van een pop of tekening voldoende appel uitgaat om de verbeelding van het publiek aan het werk te zetten? “Ik probeer de figuren meestal al eens uit bij een klein publiek. Maar over het algemeen hebben mensen blijkbaar veel verbeelding bij iets wat niet af is en wat ruimte laat voor eigen invulling.”

Alles kan altijd nog erger
Dat je met figuren die niet te gepolijst zijn toch een concreet verhaal kan vertellen, toont Claes nu opnieuw met Ravensbrück, dat een erg beladen familieverhaal als invalshoek heeft. Dat verhaal begint wanneer de grootmoeder van Stefanie tijdens de Tweede Wereldoorlog samen met haar ouders wordt opgepakt in haar huis in Winksele. Ze was toen 29, en werd een jaar lang opgesloten in het Duitse concentratiekamp voor vrouwen Ravensbrück, terwijl haar vader via Breendonk in Buchenwald terechtkwam. Het drietal was verklikt door dorpsgenoten en opgepakt door de Gestapo, omdat hun café in Winksele de uitvalsbasis was van verzetsgroep Comète. Alle drie overleefden ze de kampen, maar die donkere maanden vol koude, honger en mishandeling zouden een onuitwisbare invloed hebben op hun verdere leven. Het leven van Stefanies grootmoeder viel stil, het oorlogsverleden lag als een donkere sluier over alles wat volgde, waardoor ook voor Stefanies moeder de oorlog alomtegenwoordig bleef in haar jeugd. Het was de referentie voor alles, dus klagen over kleine dingen was uit den boze. Want alles kon altijd nog erger.

Dat familieverhaal is zo bijzonder dat je je kan afvragen waarom Claes er nu pas een theaterstuk over maakt. “Het zat al heel lang in mijn hoofd, hoor,” zegt ze. Aan het RITS was ik al met het onderwerp bezig. Ik heb toen een keer een kleine creatie over het onderwerp gemaakt, maar als ik daar nu aan terugdenk, besef ik dat ik toen niet wist hoe je zo’n verhaal op een juiste, respectvolle manier kon vertellen. Deze keer klopt het wel. Het niet-spreken van mijn grootmoeder is iets wat ik bij mezelf ook voel. De woordeloze vorm is voor dit onderwerp dus de juiste. Die neemt alle anekdotiek weg, waardoor je tot iets universeels kan komen.” Het verhaal van een trauma bij een jonge vrouw, dat ook bij haar kinderen en kleinkinderen blijft doorwerken. “Het uitgangspunt is niet om een grote uiteenzetting te doen of oplossingen aan te reiken, maar om een familiegeschiedenis tastbaar te maken. Het stuk kan dan eventueel wel een aanleiding zijn om te praten over iets waar nooit veel over gepraat is.”

Over de geschiedenis van haar grootmoeder in het kamp van Ravensbrück zegt Stefanie Claes dat ze er als kind eerder iets over aanvoelde dan dat ze er echt iets over wist. “Je kan nooit zomaar helemaal teruggaan in je herinneringen, maar in mijn ogen had ik een oma die iemand anders had kunnen zijn als ze niet is dat trauma had vastgezeten. Omdat niemand dat inzag, is zij verstard gestorven, en dat heb ik altijd heel erg gevonden. Tegenover haar kleinkinderen liet ze weinig blijken, maar uit de gesprekken die ik nu met mijn moeder gevoerd heb, bleek dat de oorlog gedurende haar hele jeugd heel aanwezig is geweest. Tijdens de repetitie heb ik mijn moeder af en toe opgebeld, en ben ik naar brieven en foto’s gaan kijken. Voor haar was het soms een last om die weer boven te halen. Als enig kind kon ze er bij niemand over ventileren, en ook tegen ons heeft ze er nooit over verteld, maar haar moeder had het moeilijk om liefde te tonen.”

Traumasporen
Of praten echt helpt om een trauma helemaal te verwerken, is een punt van discussie, maar het is hoe dan ook belangrijk om mensen ruimte te geven om te zeggen wat er in hen omgaat. De grootmoeder van Claes had het daar moeilijk mee, omdat ze inschatte dat niemand geïnteresseerd was in haar verhaal, of dat toch niemand kon vatten wat zij had meegemaakt. Die stilte is in de familie blijven hangen. Niet praten is ook iets wat Claes zelf bekend voorkomt. “Op mijn stem kan ik niet altijd rekenen. Ik heb snel keelpijn, kan me soms niet goed uitdrukken, en wanneer ik vroeger op het RITS veel tekst had, viel mijn stem weg. Het kan vergezocht zijn, maar ik link die zaken toch aan elkaar.”

Praten over gevoeligheden is iets wat we de laatste tijd wat beter hebben geleerd, ook al zetten anderen dat dan weer weg als een zwakte. Doorbijten en sterk zijn lijkt hun boodschap. Ook al kunnen trauma’s lang blijven doorwerken, zelfs over generaties heen. Op een moment dat de oorlogen die in de wereld woeden weer prominent in het nieuws aanwezig zijn, is dat besef niet bepaald opbeurend. Claes: “Men zegt weleens dat de gevolgen van een oorlog drie generaties doorwerken, en daar kan ik me iets bij voorstellen. De Nederlands-Amerikaanse psychiater Bessel van der Kolk, die het boek The body keeps the score (vertaald als Traumasporen) schreef, zegt dat een trauma zelfs verbindingen in de hersenen verandert. Je mag trauma’s dus niet relativeren omdat je het woord zo vaak hoort. Het is een wonde die je moet verzorgen. Het is belangrijk je daarvan bewust te zijn om de gevolgen ervan niet nog eens aan een nieuwe generatie door te geven. In het beste geval neemt de maatschappij de verantwoordelijkheid om daar een beetje bij te helpen. Al leven we in een individualistische maatschappij waarin iedereen het maar zelf moet zien op te lossen.”

Misschien is een theaterpubliek wel een soort minimaatschappij die mee een trauma, dat er bespreekbaar wordt gemaakt, kan helpen te verwerken? “Misschien wel. Door de laatste twee jaar met dit verhaal bezig te zijn, heb ik in ieder geval veel mensen ontmoet die me erover aanspreken. Vandaag heb ik een repetitie gedaan in aanwezigheid van jongeren uit het eerste en tweede middelbaar, en die hadden achteraf heel veel eenvoudige maar boeiende vragen. Ik kreeg echt het gevoel dat het werkte.”

Stefanie Claes presenteert Ravensbrück (10+) op 12/11 (12.30 & 17.30) in La montagne magique tijdens het Export/Import-festival, www.bronks.be