Theatermaker Sam Touzani: ‘Mijn moeder had de kracht om nee te zeggen’

In Cerise sur le ghetto, le pouvoir de dire non vertelt theatermaker en voorvechter van het vrije woord Sam Touzani een familieverhaal van drie generaties. In brasserie La Mirabelle gaan we met hem in op thema’s als vrijheid van meningsuiting, religieuze (in)tolerantie en de kracht om nee te zeggen.

Sam Touzani verhuisde een paar jaar geleden naar Waals-Brabant voor van zijn gezin. Maar Brussel heeft hij nooit echt verlaten, voor zijn werk is hij nog voortdurend in de stad. Covid heeft wél wat veranderd, zegt hij. “Economisch was het een heel moeilijke periode, en dan was ik als gevestigde artiest met een netwerk nog een van de gelukkigen. Maar de periode heeft wel mijn kijk veranderd. Veel geld verdienen is nooit mijn ding geweest, maar ik neem nu nog meer afstand van de ratrace en maak nog meer keuzes. Voor ik geboren werd, was ik niets en na mijn dood zal ik waarschijnlijk niets zijn, maar ik ben een liefhebber van dit eeuwige heden. Ik woon in het kleine deel van de wereld waar het relatief goed gaat, en ik doe het werk waar ik echt van houd. Cultureel, intellectueel en economisch heeft mijn generatie een enorme sprong gemaakt, vergeleken met die van mijn ouders, die na de bilaterale verdragen van 1964 uit Marokko naar hier kwamen om te werken, dus ik ga echt niet zeuren.”

In de twintig jaar die gepasseerd zijn sinds we elkaar voor het laatst spraken, is Touzani onophoudelijk blijven schrijven en theatermaken, en is hij in het publieke debat actief gebleven als voorvechter van de laïcité en het vrije woord. Hij was een van de stichters van cultuurhuis Espace Magh, is ondersteuner van het Collectif D’accord de ne pas être d’accord en het Collectif Laïcité Yallah, en publiceerde in 2021 het boek Dis, c’est quoi, l’identité?. En natuurlijk zijn identiteit en vrijheid ook thema’s in zijn recentste monoloog Cerise sur le ghetto. “Vandaag is het me zelfs nog duidelijker dan vroeger dat mijn theaterwerk voor mij altijd een kwestie van leven en dood is geweest. In België moet je dikwijls weer van nul beginnen. Ik produceer ook mijn shows, dus moet ik dikwijls dubbel zo hard vechten. Maar zelfs al zie ik het even niet meer zitten, dan doe ik nog voort.”

Als uitgesproken vrijzinnige die vecht tegen religieus fanatisme en racisme strijkt Touzani ook regelmatig mensen tegen de haren in. “Ik heb een nogal vrije en subversieve stem waar veel mensen niet van houden. Maar ik zeg geen dingen omdat ze mij goed uitkomen, maar omdat ze me juist en waar voorkomen. Meer dan eens heb ik mensen met veel minder talent dan ik gepusht zien worden, omdat zij wel politiek correct waren. Maar ik ben niet eens jaloers en vraag niet om hulp. Sterker nog: ik heb nog nooit in mijn leven subsidies gekregen. Het enige wat ik vraag is om niet geboycot te worden. Als je me niet steunt, laat me dan op zijn minst met rust. Dat is niet altijd vanzelfsprekend. Twee jaar geleden mocht ik het voorwoord schrijven bij het boek La laïcité à l'épreuve de la culture, waarin Jean-Gilles Lowies uitlegt hoe het Belgische culturele systeem onrechtstreeks gepolitiseerd wordt door het subsidiesysteem. Politici zullen zeggen dat subsidies juist bedoeld zijn om kunstenaars onafhankelijk te laten werken. Maar in de theaters, de administraties, de RTBF of de VRT zitten wel hun vrienden. En zo dringt via culturele creatie toch een bepaalde ideologie binnen. Echt vrij zijn en vrij spreken kan je alleen in je eigen kelder.”

Subversieve natuur
In Cerise sur le ghetto vertelt Touzani het verhaal van zijn grootouders, zijn ouders en zichzelf. Hij deelt het podium met muzikant en beatboxer Mathieu Gabriel, die voor een filmische soundtrack zorgt. Touzani: “Ik werk ook al dertig jaar samen met mijn vriend Gennaro Pitisci, die me al even lang door en door kent. We moedigen elkaar aan in onze subversiviteit. Het probleem is dat ik mijn shows in de eerste plaats voor mezelf maak. Sommigen zien mij als iemand die mensen samenbrengt, maar mijn diepste natuur is subversief. Ik heb het al geprobeerd hoor, het wat kalmer aan doen en een toontje lager zingen, maar dat is ook zelfcensuur en dat werkt niet bij mij. Wanneer de toestand van de wereld me weer eens kwaad maakt, probeer ik die woede artistiek te transformeren. Ik vertel dan dingen die in mijn ogen niet eens spectaculair of gewaagd zijn, maar die anderen – religieuze communautaristen en politici – blijkbaar als een desacralisatie zien. Dat baart me zorgen. De tolerantiedrempel voor ideeën en vrije meningen ligt tegenwoordig heel laag. Ook bij de jongste generatie. Waar ouderen mijn show zien als een eerbetoon aan de immigratie en aan mijn ouders, zeggen jonge mensen me dat ik een kafir billah (ongelovige, red.) ben en niet het recht heb om zo te spreken. Toen onze ouders naar België kwamen werken, namen ze wel hun cultuur mee, maar een cultuur van democratisch debat hadden ze niet. Ze werkten in stilte, opdat hun kinderen het een beetje beter zouden hebben. Vandaag poken de identiteitsblokken van extreemrechts en de politieke islam elkaar op. Ik vecht tegen beide.”

“Mijn kameraden ter linkerzijde, die alleen tegen extreemrechts vechten, leg ik uit dat de politieke islam ook een vorm van fascisme is. Van mij mag iedereen een hoofddoek dragen op straat. Er is wel een probleem wanneer sluiers en halal voeding worden opgedrongen. En het is niet omdat er racisten zijn die hetzelfde zeggen, dat we daarover moeten zwijgen.”

Moedige moeder
De monoloog Cerise sur le ghetto draagt de combattieve ondertitel Le pouvoir de dire non. “Op een gegeven moment in de show vertel ik hoe ik als kind op de markt in Molenbeek eens een kers at, omdat ik op dat ogenblik even helemaal vergeten was dat het ramadan was. Dat leidde toen tot hevige reacties, hoewel het maar om een kers ging, en niet om een humanitaire crisis. Dat is een verhaal over sociale druk, en over hoe een collectief in jouw plaats beslissingen neemt die jou individueel toekomen. In die lijn ligt ook het verhaal van mijn besnijdenis op vijfjarige leeftijd. Waarom werd mijn mening daarover niet gevraagd? Hoe wisten die volwassenen nu of ik later nog steeds gelovig zou zijn of niet? Waarom zou je iemand fysiek markeren en voor de rest van zijn leven onder religieus huisarrest plaatsen? Hoe dogmatisch is het om je kind een religie op te leggen, een kind dat er niet eens voor gekozen heeft om op de wereld te komen? Ik ga van mijn kinderen ook geen militante atheïsten maken. Je kan je kinderen ook tonen welke levensvisies en religies er zijn, en de keuze aan hen laten. Maar rond me zie ik kinderen van de vierde generatie die zeggen dat ze eerst moslim zijn, en dan pas burger. Er is dus nog werk aan de winkel.”

De subversiviteit waarover hij spreekt, heeft Touzani trouwens meer van zijn moeder dan van zijn vader. “Als kind liet mijn vader eens wat geld, dat hij terug naar huis moest brengen, van zich stelen. Dat verhaal gebruik ik als metafoor voor de schuld die hij zijn hele leven heeft gevoeld, omdat hij een emigrant was. Hij was degene die wegtrok uit Marokko en niet meer terugkwam. Daarvoor heeft hij zijn hele leven lang vergeving proberen te vragen. Maar de kracht om nee te zeggen, die had mijn moeder. Zo vertel ik het verhaal waarin zij in een consulaat in elkaar werd geslagen, omdat ze weigerde bakshish (steekpenningen, red.) te geven. Dat een vrouw uit een Berbers-Arabisch-islamitische cultuur, uit een traditioneel, ongeletterd plattelandsgezin ‘nee’ zegt, heb ik altijd enorm gevonden. Want het was een bepalende, zelfdefiniërende nee. Een nee die me een groot inzicht heeft gegeven in de menselijke natuur. Vrouwen zijn wat dat betreft moediger. Omdat zij het meest lijden onder onderdrukking, zoeken ze een alternatieve weg naar vrijheid door te proberen te begrijpen. Toen ik een reportage maakte over de aanslagen bij Charlie Hebdo, vroeg ik aan mijn moeder of zij ook ‘Charlie’ was. ‘Natuurlijk ben ik Charlie,’ zei ze. ‘Ik ben een gelovige. Denk je dat een kleine tekening tussen mij en mijn God komt? Vrijheid van meningsuiting is voor iedereen, en is absoluut. Iedereen heeft het recht om zichzelf te uiten. Niemand heeft het recht om zijn religie aan een ander op te dringen.’ Dat was haar antwoord.”

Sam Touzani speelt Cerise sur le ghetto, le pouvoir de dire non van 16/1 tot en met 18/2 in Théâtre le Public, www.theatrelepublic.be