Circularium: duurzaam zagen en schaven in hartje Kuregem

In de voormalige D'Ieteren-garage in Kuregem hebben de auto's plaatsgemaakt voor duurzame schrijnwerkerijen en start-ups, een gratis winkel en zerowaste-traiteur. Alles draait om circulariteit. Het Circularium kreeg intussen de koning, de premier en ander hoog bezoek over de vloer. “Er wordt naar ons gekeken.”

Achter de bareel van Karim Export in de Heyvaertstraat staat een vrachtwagen volgeladen met oude auto's klaar voor vertrek. De firma verzorgt maritiem transport naar Dakar, Libreville, Port Gentil en andere exotische bestemmingen, zo meldt het blauwe bord naast de slagboom. De Heyvaertwijk, op de wip tussen Molenbeek en Anderlecht, is al decennia de spil in de handel en export van tweedehandswagens naar Afrika.

In deze buurt zit sinds drie jaar ook het Circularium, een centrum met een geheel andere, meer toekomstgerichte activiteit: circulaire productie. Het verrees in de gebouwen van D'Ieteren, invoerder en verdeler van Volkswagen en andere merken, die daar zeventig jaar lang een grote autogarage had.

Het Brusselse autobedrijf liet in 1950 een modernistisch garagegebouw optrekken aan de Bergensesteenweg 95. Later werd de site nog fors uitgebreid, tot aan de Heyvaertstraat en de Liverpoolstraat, twee hectare in totaal.

Toen de autogroep na de eeuwwisseling haar activiteiten begon te verbreden, ging ze zich ook bezinnen over haar vastgoed. Garages werden verkocht, verhuurd of herbestemd. Intussen werden de plannen getekend voor een gloednieuwe 'garage van de toekomst' vlak bij de Ring.

Ook voor de enorme site aan de Bergense­steenweg wilde D'Ieteren een nieuwe bestemming. Het bedrijf besloot af te wachten hoe de woelige Heyvaertwijk, waarvoor de regering een Richtplan van Aanleg goedkeurde, zich de komende tijd zou ontwikkelen. Daarom werd een tijdelijk reconversieproject bedacht, waarin circulariteit en connectie met de buurt centraal zouden staan. Het idee voor het Circularium was geboren.

Begin 2020 werd de vennootschap Makettt (Make iT Towards Transition) van Gerd De Wilde aangeduid als beheerder, met een contract tot eind 2025. “Maar wellicht duurt het langer,” zegt De Wilde. “Daarna worden hier mogelijk woningen gebouwd. De druk van de Brusselse overheid om huisvesting te creëren is groot.”

Hij neemt ons mee voor een rond­­leiding op de site. D'Ieteren had op dit terrein showrooms en kantoren, maar ook een werkplaats voor automechaniek, een carrosserieatelier en grote hangars voor nieuwe auto's, tweedehandswagens en voor oldtimers. Er was een afdeling homo­logatie en ook een grote winkel met auto-onderdelen.

Dit reusachtige industriële complex moest De Wilde een nieuw, circulair leven geven, met nieuwe gebruikers. “We hebben gekozen voor organisaties en bedrijven met een duurzame missie,” zegt hij. “Maar hun activiteit moet ook logistiek mogelijk zijn. Circulariteit gaat over grondstoffen beter benutten. Ook het gebouw bekijken we als een grondstof die zo goed mogelijk hergebruikt moet worden.”
Van de vroegere burelen is een co­workingspace gemaakt en de winkel in auto-­onderdelen is nu een groothandel in zerowaste-accessoires en cosmetica.

Afvalvrij

Voor de invulling van de vroegere werkplaatsen en hangars vermeed Makettt bedrijven die hun plek volledig zouden moeten verbouwen. Dat vergt volgens De Wilde te veel materialen, wat, zeker gezien de tijdelijkheid van het project, niet duurzaam is. “We hebben dan ook veel aanvragen voor de productie van voeding moeten weigeren. Je kan geen koekjes bakken in een oude autowerkplaats zonder die eerst compleet te renoveren. De regels van voedselveiligheid zijn heel streng.”

Alleen voor Freddy met Curry, een traiteur die afvalvrij en met lokale producten werkt, werd een uitzondering gemaakt. “Zij hebben hun keuken ingericht in de betegelde kelder die vroeger dienst deed als kleedkamer en sanitaire ruimte. Daar kon het.”

Welke circulaire activiteiten passen dan wel in een oude loods? “Opslag en logistiek kunnen heel goed,” zegt De Wilde. We betreden een grote hal die volgestouwd is met goederen en uitrusting van sociale organisaties als Rolling Douche en L'Ilôt. In de opslagruimte van die laatste, een vzw die appartementen voor daklozen inricht met afdankertjes, ligt een hele voorraad matrassen, stoelen, borden en lampen. “Net gekregen van hotel Leopold aan het Luxemburgstation, dat ermee gestopt is,” zegt een medewerkster van L'Ilôt.

Ook activiteiten rond circulair bouwen zijn volgens De Wilde helemaal op hun plaats in de oude hangars. Er zitten ondertussen verschillende schrijnwerkerijen die met recuperatiehout of gerecycleerd materiaal meubels maken. Sonian Wood gebruikt hiervoor hout van overtollige beuken uit het Zoniënwoud, een firma als Regglo werkt met gerecycleerde spaanplaten. Ook Atelier Groot Eiland heeft er sinds kort een schrijnwerkerij.
Een andere hal wordt helemaal ingenomen door het deelatelier van Microfactory: zelfstandige schrijnwerkers en hobbyisten delen er de ruimte en de dure machines voor hout- en metaalbewerking.

Expertise delen

Sommigen zijn echt vaste klant, zoals Alejandro Silva, een enthousiaste Mexicaan die zijn kleine werkplekje heel persoonlijk heeft ingericht, met ingekaderde zwart-witfoto's en zijn eigen espressopotje. Hij maakt houten kaders en sokkels voor de exposities van bevriende artiesten. “Het leuke aan de Microfactory is dat de mensen hun expertise delen,” zegt hij. “Soms voeren we ook samen grotere opdrachten uit.”

Wat verderop, in het voormalige herstelatelier, hebben de fietskoeriers van Dioxyde de Gambettes hun uitvalsbasis. De oude carwash gebruiken zij om hun fietsen te wassen. In dezelfde werkplaats zitten de innovatieve start-ups Konligo en Resortecs zij aan zij. Konligo is een spin-off van de VUB die een volledig moduleerbare en herbruikbare buizenstructuur heeft ontworpen waarmee alle soorten stands en tenten voor beurzen en events kunnen worden gemaakt. “Vroeger werd zo'n tijdelijke structuur achteraf vaak weggegooid,” legt CEO Aushim Kaumar uit.

Konligo zit hier nu ruim twee jaar. “We zijn blij dat we hier terechtkonden. Voorheen hadden we ons atelier in Overijse en de bureaus in Brussel, heel lastig.” De productie gebeurt nu beneden in de hal, terwijl het kantoor zich op de mezzanine bevindt, die Konligo bouwde samen met de schrijnwerkers van Microfactory en met BatiTerre, een coöperatieve die afgedankte bouwmaterialen inzamelt voor hergebruik. “Heel handig dat zij hier ook op de site zitten,” zegt Kaumar.

Konligo's buur Resortecs ontwikkelde een vernuftige, smeltbare naaidraad die de recyclage van textiel moet vergemakkelijken. Alle proeven gebeuren in de testruimte in het Circularium, die enkele weken geleden nog bezocht werd door premier Alexander De Croo.

Het Circularium kreeg in zijn driejarige bestaan wel vaker hoog bezoek. Eind vorig jaar kwam koning Filip langs. “We kregen ook al ambtenaren van de Europese Commissie, universiteiten en binnen- en buitenlandse stadsbesturen over de vloer,” zegt beheerder Gerd De Wilde. “Ze komen inspiratie zoeken en ook antwoord op de vraag: hoe breng je circulariteit in de praktijk, zeker in een wijk als deze?”
Connectie maken met de buurt, de tweede opdracht die beheerder Makettt meekreeg, was niet vanzelfsprekend. Met alle dure machines en materialen in de loodsen moet het Circularium goed beveiligd worden. Het is geen openbare site. Ook de binnenplaats, de vroegere parking voor klanten en personeel, is niet echt publiek. Makettt heeft er een grasveldje aangelegd met houten banken en een hang- en schommelinstallatie. Onder het afdakje van het ontmantelde benzinestation is een minizwembadje gemaakt en aan de overkant van het plein is er een sauna, allemaal bedoeld voor de werknemers van het Circularium. “Maar we vinden het prima dat kinderen uit de buurt overdag even komen schommelen,” zegt De Wilde.

Ook zorgde hij ervoor dat er aan de rand van de site buurtwerkingen ontstonden. Aan de uitgang in de Heyvaertstraat hebben Saamo en Jes onderdak gekregen en is er ook een buurttuin. In de Liverpoolstraat kan de buurt op vrijdagmiddag bij het schrijnwerkerscollectief Gilbard terecht voor een pannenkoek of wat planken uit de Recuperatheek, een materialenbibliotheek.

Gratis Winkel

Bij de ingang van de Bergensesteenweg zit de vrolijk gedecoreerde Gratis Winkel. Die ging twee jaar geleden open, in volle coronatijd. “We wilden iets doen voor de buurt. Alleen winkelen mocht. We bedachten dat veel Brusselaars een voorraad aan ongebruikte apparaten, kleding en andere spullen in huis hebben terwijl dit hier een van de armste wijken is. We hebben die twee gelinkt en de Gratis Winkel geopend.”
Aanvankelijk was het een experiment voor drie maanden, maar vanwege het grote succes besloot het lokale OCMW het initiatief te ondersteunen, zodat het kon blijven bestaan.

Het principe is simpel: wie kleding, schoenen, boeken, keukengerei of speelgoed op overschot heeft, komt het afgeven aan de vrijwilliger van dienst. Die zet alles meteen te geef in de winkel.
Op dinsdagmiddag is het behoorlijk druk in de kleine zaak. Mannen en vrouwen snuffelen in de rekken met kleren, twee kinderen, zonder ouders, rommelen in het speelgoed. Alles mag meegenomen worden, met een maximum van vijf kledingstukken of drie boeken of één paar schoenen of één stuk speelgoed per dag. Een bedankje op een post-it mag, maar hoeft niet.
De Wilde: “We krijgen dagelijks honderdvijftig mensen over de vloer, het gros uit de buurt. Voor sommigen is het een dagelijkse routine.”

De Gratis Winkel is ondertussen uitgegroeid tot veel meer dan een winkel: er is koffie, mensen ontmoeten elkaar, er is een sociale permanentie en er staan enkele computers met gratis internet. De Wilde: “Het is een drempelloze plek. Voor mensen die buiten alles vallen, is het een dankbaar ingangspunt, het helpt hen bij hun sociale integratie.”

Vlak naast de Gratis Winkel is de Kilomet, een veel grotere zaak die de onverkochte stock van kringwinkels uit de buurt per kilo of per meter verkoopt, twee euro voor een kilo servies bijvoorbeeld of één euro voor een stoel. De Wilde: “Dat past heel goed in deze aankomstwijk, waar mensen soms snel meubeltjes nodig hebben of goedkope spullen zoeken om de exportauto's mee vol te proppen.”

Op deze manier wordt de buurt ook betrokken bij het hele idee van circulariteit, zegt De Wilde. “Circulariteit is een redelijk modewoord geworden, vooral gebruikt door hoger opgeleiden. Sommige start-ups op deze site zijn tamelijk avant-garde. Wat in de Gratis Winkel en Kilomet gebeurt, is ook circulariteit, maar dan op een ander niveau.”