Hamburg: Arme wijk wordt passiefdorp

Hamburg is als middeleeuws handelsstadje aan de Elbe uitgegroeid tot een uitgestrekt verstedelijkt gebied. Die urban sprawl heeft zich bijna uitsluitend in noordelijke richting ingezet, weg van de Elbe. De stad wil nu graag de ‘Sprung über die Elbe’ maken, dichter bij de stad.

Aan de overkant van de Elbe, achter het havengebied, wonen al wel degelijk mensen. Daar ligt namelijk Wilhelmsburg, een wijk op het Elbe-eiland waar de meeste rijke Hamburgers nog nooit een voet hebben gezet.

Het was ons voorgesteld als een achtergesteld en arm gebied, maar dat blijkt wel mee te vallen. Villaatjes van de lagere middenklasse wisselen af met troosteloze socia­le blokken uit de jaren 1970, maar in Brussel zijn we wel wat gewoon. Op het centrale pleintje is het wel een beetje ongezellig. We lopen er een boerka tegen het lijf. Het contrast met het welvarende stadscentrum van Hamburg is groot.

De stad werkt hard aan de herinrichting van het gebied. Het wordt doormidden gesneden door autosnelwegen en spoorwegen. Het zijn lelijke littekens in het stadsweefsel. Hamburg wil die weginfrastuctuur op een slimme manier bundelen om de wijk opnieuw wat ademruimte te geven. Nogal wat bewoners moeten er niet van weten, zoals blijkt uit affiches langs de weg. Elke verandering lokt nu eenmaal protest uit.

Maar wij kunnen niet klagen. De bewoners zijn erg vriendelijk. Soms wat té. Als ik de kaart bekijk, komen ze al aangesneld, terwijl ik gewoon probeer te begrijpen hoe de stadsplanners te werk zullen gaan.

Er staat al veel in de steigers. Zo wordt volop gewerkt aan een groot stadspark waar een internationale tuinexhibitie zal plaatsvinden - Duitsers zijn dol op tuintentoonstellingen. Er worden ook volop passiefwoningen en nieuwe scholen gebouwd, en een deel van de administratie van Hamburg zal er zich vestigen in een spectaculair kantoorgebouw.

Een oud vrouwtje met kromme vingers spreekt me aan. Dat het Elbe-eiland het grootste overstromingsgebied in Europa is. Dat het ooit nog eigendom was van adellijke families. "Je bent niet van hier, hé?" vraagt ze nog. En ze gaat weer verder.

Ik wil ook een natuurreservaat bezoeken en rijd met mijn plooifietsje naar het zuiden van het eiland, waar zich Heuckenlock bevindt, een van de talrijke groene gebieden rond Hamburg. Het ligt achter een dijk waar schapen grazen. We zijn vijftien kilometer van Hamburg-centrum en we wanen ons in de Hollandse polders. Het natuurreservaat heeft hectaren aan rietvelden. De zeldzame buidelmees broedt er. Maar ik zie ook plastic flessen drijven tussen het riet, en olievlekken op het wateroppervlak. Wat zouden ze daarvan vinden bij de Europese Commissie? Langs de dijk staan bordjes: verzamelpunten voor bewoners als het gebied overstroomt.

Zestig projecten
Het Elbe-eiland is ook de thuisbasis van de Internationale Bauausstellung Hamburg (IBA), die tot in 2013 duurt. Internationale bouwtentoonstellingen hebben in het verleden al bewezen dat ze steden een nieuwe impuls kunnen geven. Al in de negentiende eeuw vonden er plaats. Misschien een ideetje voor Brussel?

Met IBA Hamburg laten architecten hun verbeelding de vrije loop om van Wilhemsburg een complete lage-emissiewijk te maken. Het resulteert in zestig grote en kleine projecten waar de ambitie en creativiteit van afspatten.

Tegen 2050 zou de wijk CO2-vrij moeten zijn. Dat kan door klei­ne energiecentrales op warmtekracht aan elkaar te koppelen en door bij nieuwbouw zwaar in te zetten op energie-efficiëntie en isolatie.

Er is ook de Energieberg, een soort Teletubbieheuvel met wind­molens en zonnecellen. Het is een voorbeeld van hoe een heuse milieuramp wordt omgetoverd tot een unieke kans voor de toekomst. Het was jarenlang een enorm stort, bleek in de jaren 1990 lek. Dioxine sijpelde in het oppervlaktewater. De berg werd ingepakt, de sijpelingen worden nu opgevangen. De heuvel heeft een extra laag grond gekregen en is met gras begroeid. Bovenop staan vier windmolens te draaien, genoeg om elektriciteit te leveren aan 2.500 gezinnen.