Hoe Hanzestad Hamburg economie en ecologie verzoent

De toekomst is aan de steden. Dat heeft de Duitse stadstaat Hamburg goed begrepen. Hier wordt volop ingezet op duurzaamheid. De Hanzestad haalde zo de benijdenswaardige titel van Europese Groene Hoofdstad 2011 binnen. Tot haar eigen grote verbazing.

H amburg telt 1,7 miljoen inwoners, is een van de rijkste deelstaten van Duitsland en heeft de tweede grootste zeehaven van Europa, na Rotterdam en vóór Antwerpen. Het is ook de thuisbasis van Airbus en is belangrijk voor petrochemie en koperindustrie. Het is ook een stad met een rijke geschiedenis, die niet voor niets officieel nog altijd Vrije Hanzestad Hamburg heet.

Dat Hamburg welvarend is, mag blijken uit de somptueuze witte villa's in de buitenwijken. Bij voorkeur rond het water, van de Alstersee in het oosten tot Blankenese in het westen, waar prachtig gerestaureerde art-nouveauvilla's elkaar opvolgen aan de oevers van de Elbe.

De inwoners van Hamburg blijven er bescheiden bij. Ze lopen niet de koop met hun succesverhaal. Dat mag ook blijken uit de kandidaatstelling als Europese Groene Hoofdstad 2011, een initiatief van de Europese Unie. "Eerlijk, we namen deel om eens te kijken hoe andere steden omgaan met klimaatopwarming en duurzame ontwikkeling. We waren vooral op zoek naar best practice en waren dan ook hoogst verrast toen bleek dat we er zelf als beste uitkwamen," zegt Jennifer Wesche van Stadsontwikkeling Hamburg.

Bij de haven, bij de bedrijven, bij de nieuwe stadswijk HafenCity (zie p. 6), bij de mensen op straat, overal valt te horen dat Hamburg Europa niet nodig heeft om een energie- en klimaatpolitiek te voeren. Dat komt ook omdat Hamburg er alle belang bij om op leefmilieu in te zetten. De winter van 1962 staat in het geheugen van de Hamburgers gegrift. Toen trad de Elbe uit haar oevers. Daarbij kwamen meer dan driehonderd mensen om het leven, tienduizenden werden dakloos. De klimaatopwarming en de stijging van het zeepeil hangen meer dan ooit als een zwaard van Damocles boven de rijke Hanzestad. Als het zeepeil stijgt, dan is het gedaan met Hamburg als economische motor van Duitsland.

Het verklaart waarom de inwoners makkelijk te motiveren zijn om inspanningen te leveren om bijvoorbeeld de CO2-uitstoot te verminderen. Dat, en het feit d

"Ons uitgangspunt is: Hamburg is Europa in een notendop," vertelt Wesche. "Oké, we hebben geen last van woestijnvorming, Hamburg is een echte waterstad, maar voor alles wat draait rond energie, brownfields, CO2-uitstoot en afvalproblematiek: waar Hamburg mee geconfronteerd wordt, daar is heel Europa mee bezig. We willen laten zien dat oplossingen mogelijk zijn. Hamburg moet een beetje een Europees laboratorium zijn."

Stil stapelen
Interessant is hoe de Haven, de grootste economische sector in Hamburg, goed voor 150.000 directe en indirecte banen, omgaat met haar Umwelt. "Leefmilieu is iets waar de Haven, een overheidsbedrijf, al jaren aandacht aan besteedt," zegt Karin Lengenfelder van de Havenautoriteit. "Het is begonnen met de bestrijding van lawaaioverlast. Dat moest wel. In geen enkele andere stad is een zeehaven zo met de stad verweven als in Hamburg. We hebben geluidskaarten opgesteld, we overleggen met de buurt. We hebben ook een methode ontwikkeld om containers op een stille manier te stapelen. Daar zijn we best fier op."

Na het geluid nam de Haven zich voor om andere emissies aan te pakken. Dat loopt niet altijd van een leien dakje. "Bodemverontreiniging is lastig omdat het grensoverschrijdend is," zegt Lengenfelder. "We kampen met vervuiling door de Tsjechische industrie, waardoor zware metalen zich hier in de Elbe afzetten." Toch wordt er flink ingezet op bodemsanering. Hamburg wil de Elbe zo snel mogelijk schoon krijgen.

Havenbedrijven en zeeschepen worden intussen gevraagd de CO2-uitstoot te verminderen, en met succes. De twaalf grootste bedrijven in Hamburg hebben zich voorgenomen om tussen 2007 en 2012 vijfhonderdduizend ton CO2 minder uit te stoten. Ze zitten nu al aan 350.000 ton minder.

De vraag is of de bedrijven wel gediend zijn met extra regels die hun economische expansie aan banden kunnen leggen. Lengenfelder: "Havenbedrijven gaan over het algemeen wel mee in het duurzaamheidsverhaal. Grote bedrijven hebben meestal een eigen milieubeschermingsprogramma. Het idee heerst dat er iets moet gebeuren. Bedrijven weten dat als ze hier zaken willen doen, ze ook hun steentje moeten bijdragen."

De havenautoriteiten werken ook zelf maatregelen uit. Door innovatie, bijvoorbeeld. Zo is er een proefproject om op een ecologisch verantwoorde manier, met geothermie, de treinsporen te ontvriezen in de winter. Daarnaast heeft de Haven samen met de grote noordelijke zeehavens (Rotterdam, Amsterdam) een milieu-index opgesteld. Schepen die voldoende hoog scoren, krijgen een korting op de havenrechten. "Dat begint goed te werken," zegt Lengenfelder. "Ook Aziatische havens raken geïnteresseerd."
Hamburg wil tegen 2020 veertig procent minder CO2 uitstoten, tegen 2050 zelfs tachtig procent. Na de val van de Berlijnse Muur nam de economie in Hamburg een hoge vlucht. Toch kon de CO2-uitstoot naar beneden worden gehaald, nu al met vijftien procent. Het is volgens de Hanzestad het beste bewijs dat economische groei hand in hand kan gaan met een daling van de uitstoot.

Niet autoluw
De residentiële sector blijft een teer punt. "Het aandeel huurders ligt hier hoog," zegt Wesche. "Dat maakt investeren in energiezuinige woningen niet zo makkelijk. Als de eigenaars toch investeren, dan gaan de huurprijzen omhoog. Dit is een echte uitdaging, maar met federale premies zullen we ook daar vooruitgang boeken. We kunnen er niet onderuit."

We rijden met een plooifietsje door Hamburg en het havengebied. De Haven heeft een eerste aanzet gegeven tot fietspaden en fietsroutes. Spe­ciaal voor het Europees jaar werd zelfs een fietstocht uitgestippeld. Maar het blijft een unheimlich gebied waar de vrachtwagens een na een voorbijdenderen. Heel wat havenarbeiders nemen de auto naar het werk, en dat zorgt voor files tijdens de spits.

Mobiliteit blijkt tijdens ons bezoek een zwakker punt in het verhaal van Eco Capital Hamburg. Het openbaar vervoer is efficiënt, maar staat maar voor een bescheiden twintig procent van het woon-werkverkeer. De binnenstad is overgeleverd aan autoverkeer; fietspaden worden slechts schoorvoetend aangelegd. Wesche: "Klopt. Er is een debat geweest over een autoluwe binnenstad, maar daar zag de - machtige - Kamer van Koophandel geen brood in. Het idee dat fiets en openbaar vervoer voorrang moeten krijgen op de openbare weg, slaat hier moeilijk aan." Er waren ook plannen voor een nieuwe tramlijn, maar die is door de nieuwe socialistische meerderheid geschrapt. Als compensatie komen er tegen 2022 CO2-neutrale bussen.

Over enkele maanden is Hamburg Europese ecohoofdstad af. Hamburg zal blijven investeren in duurzaamheid, gelooft Jennifer Wesche. "Al was het maar omdat het voor steden bij uitstek interessant is om de CO2-uitstoot aan te pakken. In een compacte stad is het eenvoudiger om mensen bewust te maken en een gedragsverandering tot stand te brengen. Vergeet niet dat over afzienbare tijd de helft van de aardbewoners in steden woont."