Supermarktpionier Bees Coop, waar klanten eigenaars zijn

We bevinden ons in de eerste echt coöperatieve supermarkt van het land, de tweede van Europa na het ook nog piepjonge La Louve in Parijs. Coöperatief, dat verwijst hier niet alleen naar de bedrijfsvorm van de winkel. Het betekent ook dat iedereen die wil inkopen mede-eigenaar moet worden van Bees Coop (of met zo’n eigenaar moet samenwonen). Bovenal betekent het dat die leden ook werken in de winkel. 2,5 uur per maand vullen ze rekken, bemannen ze kassa’s, dweilen ze vloeren of doen ze administratieve klussen. Een blik op de onregelmatig geplamuurde muren boven leert dat de leden ook bij de renovatie bijsprongen.

Hoe komen mensen erbij om 100 euro neer te tellen voor een aandeel en dan nog tijd te stoppen in banale winkelbezigheden? De meest aantrekkelijke troeven voor een winkel lijken het niet. Toch groeit Bees Coop, dat pas opende in september, snel. De ledenteller staat vandaag al op 1.930 en dat aantal blijft stijgen, zonder noemenswaardige reclamecampagne.

De eierkwestie

Wie lid wordt van Bees Coop krijgt dan ook een paar dingen in ruil. Een supermarkt met kwaliteitsproducten – meestal biologisch - tegen scherpe prijzen bijvoorbeeld. Een winkel die vooral op lokale en seizoensproducten mikt. Maar ook het gevoel deel te zijn van iets groters, een project dat consumptie radicaal anders aanpakt. Dat merken we toch in gesprekken met bezoekers. Zeg trouwens nooit klant tegen een coöperant.

“Ik hou van de utopische kant van dit project,” zegt Yi (47). De graficus met Chinese roots wacht op haar beurt aan de kassa, een trotse broccoli in de hand. “Deze winkel is van iedereen hier. Waaraan je dat ziet? Het is maar een klein voorbeeld, maar in een gewone supermarkt zou ik de eieren nemen die nog het langst houdbaar zijn. Hier doe ik het andersom. Want dit is ook mijn winkel en eieren die overblijven zijn een verlies voor iedereen.”

De 37-jarige Patrizia apprecieert dan weer de sfeer in de winkel. “Dit is gewoon een gezellige plek om te komen,” zegt de lerares, die ondertussen haar kinderwagen zachtjes heen en weer duwt. “Je ontmoet hier mensen die je kent en de sfeer aan de kassa is altijd heel tolerant, ook als er fouten worden gemaakt. Je weet dat je op een dag zelf op die plek zult zitten. Eux, c’est aussi nous.”

De dingen radicaal anders aanpakken, dat was een van de drijfveren van de oprichters van Bees Coop, dat zijn wortels heeft in de universiteitsstad Louvain-la-Neuve. “Net als de meeste oprichters woonde ik er in een geëngageerd kot, un kot à projet,” vertelt Quentin Crespel, een van de zeven betaalde werknemers.

“We wilden er de wereld heruitvinden of het nu over sans-papiers ging of over voeding. Na onze studies zochten we een manier om verder te gaan op dat elan. En dat is uiteindelijk Bees Coop geworden. Met een voedingswinkel raak je aan heel veel maatschappelijke sectoren: dit gaat over gezondheid, landbouw en het is ook een sociaal project.”

Crespel is vooral blij dat Bees Coop buiten de typische economische logica is gestapt. “Die vraagt dat je zoveel mogelijk geld uit een bedrijf puurt om dat aan de aandeelhouders door te sluizen. En daardoor zet je dan weer veel druk op de producenten. Wij willen uitdrukkelijk geen winst maken en kunnen producenten net wel een eerlijke prijs geven.”

In de winkel zien we vooral één type bezoeker: hoogopgeleid en milieubewust. Nochtans wil de supermarkt een solidair project zijn, dat ook minder gegoede buurtbewoners bereikt. Alleen blijkt dat makkelijker gezegd dan gedaan. “Met Hafid hebben we een halftijdse en gesubsidieerde kracht in dienst die contact zoekt met de buurt, waar onder meer veel Marokkanen en Turken wonen,” legt winkelmanager Valentin uit. “Wie minder verdient, kan voor een verminderd tarief lid worden. Maar het blijft moeilijk. Veel van die mensen trekken grote ogen. ‘Wat, ik moet wérken om te mogen winkelen?’”

Tijdens ons bezoek komt er daadwerkelijk een wat andere groep op bezoek: een tiental deelnemers van een alfabetiseringscursus uit de buurt, samen met hun begeleiders. De bezoekers blijken vaak Turks en Marokkaans. Welwillend luisteren ze naar de uitleg van de gids, bestuderen ze de prijzen en het infoblaadje over Bees Coop in tien talen.

Als we de Turkse Ali – 18 jaar in Brussel en met een bijzondere belangstelling voor het bierassortiment – naar zijn mening vragen, loopt de conversatie al snel vast. Ali (niet de man op de foto) spreekt alleen Turks en wij niet. Aan de kassa van Bees Coop zien we hem nog niet snel plaatsnemen.

Op termijn wil Bees Coop nog meer linken knopen met de buurt. Zo komt er een boodschappenbedeling voor minder mobiele en oudere bewoners per fiets. En op de bovenverdieping is er nu ook een keuken, waar buurtorganisaties gebruik van zullen kunnen maken.

Bees Coop heeft vandaag amper zes maanden op de teller. Toch oogt de supermarkt als een geoliede machine. Klanten die binnenkomen, moeten hun kaart scannen. Er is een gedetailleerd reglement met sancties voor wie een shift overslaat (die moet dubbel inhalen). En het aanbod in de supermarkt is verrassend volledig (we spotten er zelfs remblokjes voor een fiets).

Een van de redenen dat de winkel zo vlot draait, is dat Bees Coop het warm water niet moest uitvinden. Dat werd namelijk 45 jaar geleden al ontdekt in Brooklyn, New York. De Park Slope Food Coop werd er in 1973 opgericht, bestaat nog steeds en was hét voorbeeld voor de Schaarbeekse oprichters, die er ook op bezoek gingen.

Het minste wat je over het New Yorkse project kan zeggen is dat het tot de verbeelding spreekt. De pioniers tellen vandaag liefst 17.000 leden en zijn veel meer dan een bijzonder druk bezochte supermarkt. Park Slope geeft ook een krant uit voor zijn leden (de Linewaiters Gazette), organiseert concerten, films, lezingen over voedsel en infosessies over huurrechten. Voor de bezoekers en vrijwilligers is er zelfs een kindercrèche.

“Eigenlijk moet je schrijven dat we máár 17.000 coöperanten hebben,” vertelt Joe Holtz, een van de founding fathers aan de telefoon uit New York. “We kunnen er gewoon niet meer aanvaarden omdat de winkel niet nog meer mensen kan slikken.”

Vallen en opstaan

Hoe slaag je erin om een coöperatieve 45 jaar draaiende te houden? “Ach, het was vallen en opstaan omdat we alles zelf moesten uitvinden,” herinnert Holtz zich. “Toen we nog geen sanctiesysteem hadden, bleven de leden bijvoorbeeld snel afwezig, waardoor het hele systeem bijna kapseisde.

Maar de basis is toch dit: het is gewoon erg motiverend voor mensen om met anderen te werken aan iets dat ze zinvol vinden. Ze moeten dus meedoen. Je creëert daar sterke banden door, tussen mensen en deze plek én tussen de leden onderling. Want dit is ook een ontmoetingsplek. Hier zijn al hopen koppels gevormd, they must be millions by now.”

Coöperatieven blijken de voorbije jaren in de lift te zitten. In Brussel krijgt Bees Coop nu al navolging van kleinschaligere projecten als kruidenier Bloum in Vorst. En in Ukkel is er sinds 2015 ook kruidenier L’Epi. De twee zaken zijn alleen toegankelijk voor meewerkende leden-eigenaars. En ze kaderen in een bredere trend. Het aantal erkende coöperaties in België steeg de voorbije jaren sterk. In 2015 waren het er 513, een aantal dat vorig jaar al tot 605 aangroeide.

“Een deel van de verklaring ligt in de financiële crisis van 2008,” denkt Wim Van Opstal. Als onderzoeker specialiseerde hij zich in coöperaties en vandaag is hij expert bij socialprofitkoepel Verso.

“Veel mensen hebben toen gemerkt hoe weinig ze uiteindelijk te zeggen hebben over de banken waar ze hun geld hebben, hoe machteloos ze staan. Met een coöperatie neem je een stuk van de economie opnieuw in eigen handen. Je verankert dat ook meteen lokaal, want het kapitaal uit bedrijven kan snel de grens oversteken.”

Bij die nieuwe coöperatieven valt het op dat die vaak het algemeen belang vooropstellen, merkt Frédéric Dufays, econoom aan de KU Leuven. “Het doel overstijgt vaak de voordelen van de eigen leden. Je ziet dat bij Bees Coop, dat ook de buurt wil bereiken en iets voor milieu en gezondheid doet, maar ook bij coöperatieve aankopen van groene energie.” Aan de basis van zulke initiatieven ziet Dufays vaak een staat die niet genoeg doet. “Mensen gaan dan het heft in eigen handen nemen.”

Foerthouding

Dat zulke coöperaties hoge eisen stellen – zelf meewerken én een financiële bijdrage bij Bees Coop - is tegelijk ook hun sterkte, denkt Dufays. “De leden zijn daardoor veel meer betrokken.” Van Opstal ziet het net zo: “De betrokkenheid zorgt voor ledentrouw die er niet alleen is bij goed weer. Om duurzaam te zijn, wil je leden die je ook steunen als het stormt.”

Zijn er dan geen nadelen aan de formule? De experts zien een risico als een coöperatie erg groot wordt. “Het principe van één persoon en één stem kan dan blokkeringen veroorzaken,” zegt Dufays. “Hoe groter de organisatie, hoe minder een stem weegt,” vult Van Opstal aan. “Dat kan tot een foerthouding leiden. Maar met een duidelijke ideologie en een lokale verankering kan je dat tegengaan.”

Terug naar Schaarbeek. De shift van de kassierster zit erop en ze stapt nu als koper door de winkel. Voor de deur staan twee dames bij te praten, zoals moeders voor de schoolpoort. Of hij Bees Coop ook als een ontmoetingsruimte ziet, willen we van oprichter Crespel weten. Hij knikt instemmend. En of daar soms meer van komt? Op zijn gezicht verschijnt een brede glimlach. “In juni word ik de vader van de eerste 100 procent Bees Coop Baby. De moeder ken ik van de planningsfase. Is dat voorbeeld goed genoeg?”

Bees Coop. Van Hovestraat 19, 1030 Schaarbeek. bees-coop.be