Recyclart reconstrueert de toekomst in WTC 1

“Het voelt heel cynisch aan,” vertelt hij. “Ruimtes als Recyclart, Barlok en Magasin 4 worden gesloten, terwijl er hier duizenden vierkante meters leegstaan. En in die immokaalslag mogen wij dan als narren de koning van wat vertier komen voorzien. Dat evenwicht is niet simpel. Helpen we een plek reactiveren met leuke tijdelijke dingen om daarna plaats te maken voor lofts? Is het om voor de renovatie begin 2019 investeringen op te halen of gaan we echt naar een discours over de stad?”
Achter die vragen plaatst Recyclart een uit de kluiten gewassen vraagteken in de vorm van The Replica, een ruimtelijke vertaling van zijn vroegere tentoonstellingsruimte Vitrin 21, ontworpen en gebouwd door de mensen van Fabrik, de deelwerking van Recyclart op het raakvlak van sociale economie en cultuur. “Het zou verkeerde nostalgie kunnen zijn,” vertelt Stéphane Damsin. “Vitrin 21 is echt geboren in het station Kapellekerk. Waarom moet je dan absoluut die context faken, Disneylandje spelen? Aan de ene kant hebben we voor de replica gekozen als een soort poëtisch verzet, om na die pijnlijke ervaring van de uitzetting letterlijk met de muren te vertrekken.”

“Aan de andere kant was het ook uit respect voor de kunstenaars. Toen we wisten dat Recyclart Kapellekerk moest verlaten, heb ik een hele tijd in de ontkenningsfase gezeten. ‘We zitten hier al twintig jaar, we zijn te groot om zomaar weggezet te worden.’ Dus ik ben mensen blijven programmeren, vanuit de gedachte: ‘Als we hier buitengaan, keren we nooit meer terug, en sterft het project.’ Die logica. En dus nodigde ik Wesley Meuris en Johan Van Geluwe uit. Van de dreigende horizon trok ik me niets aan. Als een struisvogel, kop in het zand en voortdoen. ‘Ja maar, Stéphane, we zien in de pers dat…’ ‘Nee, nee, go!’ (Lacht) Ik heb iedereen meegesleurd in mijn bordel, omdat ik geloofde dat het do or die was. Door mijn schuld zijn Wesley en Johan al die tijd blijven werken, op maat van Vitrin 21. Naar een white box gaan en herbeginnen, daar was geen sprake van. Dan kwam de uitnodiging van You Are Here, het Brusselse luik van de Internationale Architectuur Biennale Rotterdam.”

De missing link
“De Internationale Architectuur Biennale Rotterdam (IABR) – die in 2018 en 2020 zowel in Rotterdam als Brussel plaatsvindt – duikt met veel gretigheid in het onontwarbare weefsel dat ‘stad’ heet. Met de ambitie om weer boven te komen met praktijken voor een stad van de nabije toekomst, die op koers ligt om de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties te halen en de paden naar het klimaatverdrag van Parijs te bewandelen.

“Het zijn die essentiële vragen waarop we antwoorden proberen te formuleren,” vertelt Joachim Declerck, medeoprichter van denk-en-doetank Architecture Workroom Brussels en een van de drie curatoren van You Are Here. “Hoe gaan we onze manier van werken, wonen en bewegen zo aanpassen dat we die klimaatdoelen kunnen halen? Dat wordt hier in de Noordwijk extreem concreet. Je zit met gebouwen die energieverslinders zijn, in een monofunctionele wijk waar leegstand heerst en vastgoedoperaties boomen. Waar de publieke ruimte bestaat uit zes baanvakken die elke dag dichtslibben met gesubsidieerde auto’s, die de wereld vervuilen, zo tot diep in Afrika conflicten veroorzaken en migratie op gang brengen, die hier in het Maximiliaanpark landt.”

“Deze ivoren torens zijn een iconisch voorbeeld van wat het verleden dacht dat de toekomst zou moeten zijn. De plek waar we de trade zo hebben georganiseerd dat ze ons behalve veel voordelen ook veel nadelen heeft opgeleverd. Maar het zou ook de plek kunnen zijn waar de vertaalslag naar de toekomst wordt gemaakt. Vandaar dat we het World Trade Center hebben omgedoopt tot World Transformation Center, even ambitieus als van de pot gerukt. (Lacht) Gaan we alles oplossen? Vanzelfsprekend niet. Maar dit niet doen, is ook nonsensicaal.”

“We zijn zeer goed geworden in het formuleren van heel ambitieuze doelen,” vervolgt Joachim Declerck. “Maar hoe je de fundamentele omslag maakt, is een andere kwestie. Je zit enerzijds met mensen die op een glazen vloer lopen en niet meer weten hoe ze projecten op de grond krijgen, en anderzijds mensen op de grond die niet weten hoe ze die anderen meekrijgen en kunnen opschalen. In het gat tussen die twee groepen situeert zich The Missing Link, de titel van de dubbelbiënnale.”
De IABR wil in de eerste plaats aantonen dat de toekomst een praktijk is. “Wij hebben in de expo een kakofonie aan praktijken samengebracht die tonen hoe mensen methodes aan het ontwikkelen zijn om aan die missing link te werken.” Dat gaat van het burgercollectief ‘Wij kopen samen den Oudaan’, dat na een grap op Facebook effectief een businesscase heeft ontwikkeld om de politietoren in Antwerpen aan te kopen en een platform voor co-eigenaarschap ontwikkelt, over het Brusselse Rotor Deconstruction, dat uit afbraak nieuwe grondstoffen puurt, tot ontwerpbureaus – zoals dat van het nieuwe VRT-gebouw – die bezig zijn met het ontwerpen van gebouwen die er voor de eeuwigheid moeten staan. “Op die manier proberen we de spanwijdte van hoe er ruimtelijk wordt gewerkt aan de verandering die nodig is, te verbeelden,” vertelt Declerck.

De vloeibare stad
Het is die complexiteit van het geheel, waarin de link zichtbaar wordt met wat de Antwerpse kunstenaar Wesley Meuris in The Replica presenteert. Zijn UrbanModeL_index linkt terug naar zijn werk voor de Triënnale van Brugge, waar de liquid city centraal staat, de “vloeibare stad, het idee dat er wel altijd het verlangen is om de zaken begrijpelijk en controleerbaar te houden, maar dat die zaken desondanks in elkaar overlopen en ongrijpbaar blijven.”

Dat falen van classificaties, structuren en categorieën om een stad te begrijpen, verbeeldt Wesley Meuris op een fascinerende manier. In The Replica krijg je via drie kasten met vitrinebakken, gevuld met charts, en de aanwezigheid van foto’s en teksten de indruk een archief te bezoeken van verschillende manieren om te kijken naar de stad.

“Je hebt teksten die gaan over rioolsystemen, over architectuur, maar ook over het verhandelen van verboden middelen, over wifinetwerken of prostitutie… Er zijn zoveel verschillende lagen, van het politieke, het economische en het sociale tot heel kleine intermenselijke relaties, die telkens in een tekstje worden gegoten, en zo een structuur en heldere systemen aanreiken. Tegelijk zit er een fictie in, want die structuur hangt niet vast aan wetenschappelijk onderzoek, maar vertrouwt wel op die logica. Via even typische als lege begrippen als ‘immersive environment’, ‘sustainable interaction’, ‘fulfilling needs’ wordt een discours over de stad gelegd, maar eigenlijk vertegenwoordigt die het labyrint, de stad.”

Dat spel van het denken over systemen, over hoe data verzameld worden en over hoe onze blik kan worden vormgegeven, gemanipuleerd, beïnvloed, schept een immersieve installatie. “Het werk had ik gemaakt voor de ruimte in Recyclart. Door de verhuizing verandert er wel iets. Je krijgt in plaats van een ruimte met ramen op de stad bijna het omgekeerde: een soort diorama, alsof je binnenwandelt in het Natural History Museum in New York. In die zin wordt het bijna een sculptuur, net zoals het archief dat de illusie geeft van veelheid, maar dat eigenlijk gefixeerd is.”
“Hier krijgt het verhaal ook een politieke kant. Dat besef ik en ik wil er ook wel in meegaan, die dialoog openhouden. In de periferie van die statistieken gebeuren zulke interessante dingen. Daar ontstaat volgens mij een heel interessante dialoog.”

Zoals die tussen Recyclart en de IABR. “The Replica vormt weliswaar een intermezzo in het grotere verhaal,” vertelt Joachim Declerck. “Maar Recyclart is hier echt wel op zijn plaats. Recyclart heeft letterlijk ruimte gemaakt in de stad, door een werking te enten op de vragen die in de stad errond onmiddellijk bestonden. Dat sluit heel hard aan bij wat we hier aan het doen zijn. Hoe maak je een stad waar de kieren en spleten voldoende groot zijn om de dynamiek die de stad is ruimte te bieden?”

Huisje in het park
Een weefsel zou een antwoord kunnen zijn. Dat weefsel is precies de betrachting van de IABR. “Heel die kakofonie aan praktijken – die allemaal iets anders doen, geen twee keer hetzelfde onderwerp, doel of methode – toont dat een heel groot deel van het spectrum wordt aangepakt. Op de 23e verdieping van het WTC doen we dat ook letterlijk. Dat wordt, naast de expo, de echte werkvloer, waar mensen uit de praktijk worden samengebracht. Zo wordt een project als BYE BYE Kleine Ring, dat nadenkt over de toekomst van de boulevards in Brussel, ondersteund, maar ook Filter-Café-Filtré, de actie rond ruim 100 scholen waar ontwerpende ouders onderzoeken hoe de schoolomgeving getransformeerd zou kunnen worden zodat er een andere mobiliteit ontstaat, wat dan weer resulteert in minder luchtvervuiling. Als je dat soort projecten financiert en zo schoolomgevingen verandert, dan krijg je een virale infectie, in de positieve zin. En dat is het hele idee van het transformatiecentrum: als we al die actoren die, soms binnenskamers, soms expliciet in de publieke ruimte, eens zien als mensen die allemaal bezig zijn met grote gedragswijzigingen, en de verbeeldingskracht van ontwerpers en de capaciteit die je hier ziet ten dienste stellen van veranderingsprocessen, zouden we dan niet een stap verder kunnen zetten? Zo proberen we echt de slag te maken, naar een toekomst die ‘hier is’.”

“Het komt neer op het omarmen van complexiteit,” vertelt Joachim Declerck. In die complexiteit horen plekken als Recyclart. “Weet je,” zegt Stéphane Damsin, “de woede was er niet zozeer omdat we moesten verhuizen. Het is normaal in het leven van een stad dat er na twintig jaar iets verandert. Intussen weten we dat we een nieuwe plek hebben in de Manchesterstraat en is de onrust wat getemperd. Het geeft ons ook de kans om te heroriënteren en weer alles samen te brengen – Fabrik was al langer naar een andere plek verhuisd. Dat is iets goeds dat uit iets slechts geboren wordt. Het gaat hem meer over het feit dat dit soort plekken niet mag verdwijnen voor een propere stad zonder smoel. Moeten we echt de stad opkuisen voor nog een Proxy Delhaize?”

“We zitten hier in een doosje in die hele grote, lege ruimte. Wat daar na de IABR mee gebeurt, maakt niet uit. Wanneer ik hier door het raam kijk, staart het Maximiliaanpark me aan en heb ik zin om iets te doen. The Replica kan een huisje worden bij wijze van spreken. Je lost er het migratieprobleem niet mee op, maar we moeten voorbij de expo’s durven denken. Op zoek gaan naar die missing link.”