Saphir, een rusthuis waar iedereen zich thuis voelt

Op derde verdieping van rusthuis Saphir in Laken wordt halal eten geserveerd, is er een gebedsruimte en klinken er korangezangen. Het woonzorgcentrum zet bewust in op veel meer inclusiviteit in de zorg, want heel wat ouderen in Brussel hebben een moslimachtergrond.

Mahawa, een vluchtelinge uit Guinée eet niet mee vandaag. In tegenstelling tot de meeste rusthuisbewoners van de derde verdieping volgt ze de ramadan strikt. Ze wou eerst niet naar het woonzorgcentrum komen, maar ze is zo slecht ter been dat het niet meer anders kan. Haar man is overleden, haar zoon werkt hard en kan niet voor haar zorgen. “Alhamdoelillah, hier kan ik bidden, en de ramadan volgen zonder problemen. Willen jullie voor me bidden?” vraagt ze.

Saphir profileert zich als eerste rusthuis dat rekening houdt met een Brusselse realiteit. Het mag dan het jongste gewest van het land zijn, toch wordt het ook in een ijltempo grijzer. Het klinkt tegenstrijdig, maar het klopt wel: het aantal 65-plussers, en ook het aantal 80-plussers zal tegen 2030 fors toenemen. Een groot deel van hen, meer dan een derde, zijn niet-Europese migranten, meestal met een moslimachtergrond. De bejaardenzorg in Brussel is daar totaal niet op voorbereid, oordeelt Naziha Maher. Zij is gespecialiseerd in cultuursensitieve zorg, dat inzet op het in rekening brengen van culturele en religieuze gevoeligheden in de zorg. Maher doceert erover aan toekomstige zorgkundigen en werkt vandaag voor Kom Op Tegen Kanker.

Een decennium geleden was Maher al betrokken bij het Overlegplatform Allochtone Ouderen. Toen al werd erop gehamerd dat Brussel zich beter moet voorbereiden op de golf van ouder wordende migranten van de eerste generatie.

Pas onlangs zou die bezorgdheid ook in de Brusselse rapporten terechtkomen, zij het in de marge, en heel voorzichtig. Op vraag van minister van Gezondheid Alain Maron (Ecolo) deed het Brussels Observatorium voor Gezondheid en Welzijn onlangs een studie. Daarin staan cijfers over de multiculturele vergrijzing die in een sneltreintempo op ons afkomt. Over hoe dat moet worden aangepakt, rept het rapport, vreemd genoeg, met geen woord.

Nochtans is daar werk aan de winkel, zegt Naziha Maher. “Vandaag is de hele rusthuissector gericht op de witte Belgische senior. Er wordt weinig rekening gehouden met de culturele en religieuze gevoeligheden. Het gaat niet alleen over de taal of halal in het rusthuis, rituelen als de ramadan of de typische recreatieve activiteiten voor senioren waar de eerstegeneratiemigranten geen voeling mee hebben, we zien ook gewoon dat zorgverleners vaak niet weten hoe ze om moeten gaan oudere moslims.”

Wantrouwen na schandalen
Zo blijven die woonzorgcentra wit. Moslims blijven er weg, omdat ze er geen vertrouwen in hebben. Dat wantrouwen wordt extra gevoed door schandalen die onlangs losbraken in rusthuizen, zoals die van de Orpea-groep. “Zoiets gaat meteen als een lopend vuurtje door de gemeenschappen,” zegt Maher.

Toch moet de mismatch tussen de noden bij zorgbehoevende moslims en de Brusselse zorginfrastructuur niet alleen aan de aanbodzijde bekeken worden. Ook aan de vraagzijde stokt het. Behalve het wantrouwen in de Brusselse infrastructuur is er bij veel moslims immers ook een diep ingebakken, religieus geïnspireerde, overtuiging dat ouders niet naar een rusthuis mogen worden gebracht. Daar bestaan koranverzen over. Ouders laat je niet in de steek, anders kan je het hiernamaals niet verdienen.

En toch zien we, langzaamaan, een kentering. In juni vorig jaar opende de Franse Korian-groep het eerste rusthuis in België dat expliciet inclusief wil zijn. Saphir telt zeven verdiepingen en is gelegen in een gloednieuwe wijk op de grens van Laken en Jette. Saphir is voor alle duidelijkheid geen moslimrusthuis. Gemengdheid staat voorop. Maar er is alles aan gedaan om de eerstegeneratiemigranten, uit moslimlanden, op hun gemak te stellen.

Collectie foto’s
Aan het onthaal zit een medewerker met hoofddoek, er hangt Arabische kunst aan de muur, en het Migratiemuseum van Foyer leverde een mooie collectie foto’s die de migratiegeschiedenis in België op een tijdlijn plaats. De foto’s hangen prominent in de gang naar de grote recreatiezaal.

Nawal Gartili staat sinds enkele maanden aan het hoofd van Saphir. “We zijn niet over één nacht ijs gegaan,” zegt ze. “Aan dit rusthuis (een initiatief van Sümeyye Soydemir, nvdr), ging twee jaar studiewerk vooraf. We hebben heel wat mensen ontmoet. Voorbeelden in het buitenland bekeken. Gekeken hoe de joodse rusthuizen in ons land werken. We hebben ook met heel wat zorgprofessionals gesproken.”

Na negen maanden is de evaluatie positief. Een kleine helft van de residenten heeft een moslimachtergrond. Maar de vraag is groter dan het aanbod. Saphir wacht nog op de erkenning van nieuwe rusthuisbedden, en moet in de tussentijd moslimsenioren op een wachtlijst zetten. Ze willen naar Saphir, en niet naar een ander woonzorgcentrum van de Korian-groep. Een bewijs dat de formule aanspreekt.

Dat geeft schrijnende toestanden, zo weet Maher. Van families waar iedereen, kinderen en kleinkinderen, dag en nacht paraat staat voor een zorgbehoevende grootouder. De spanningen in die families lopen hoog op, de familieleden raken uitgeput, maar een rusthuis is meestal het allerlaatste waar ze aan denken. “Soms sturen de families de grootouders terug naar Marokko of Turkije, waar ze dan een mantelzorger inhuren,” zegt Maher. “Of soms stelt de familie voor dat de man, als die weduwnaar is, hertrouwt met een jongere vrouw, zodat zij hem kan verzorgen in een moslimland.”

Het idee een rusthuis aan te spreken als het echt niet meer anders gaat, staat bovendien op gespannen voet met het activeringsbeleid op de arbeidsmarkt. Vrouwen worden aangemaand om te gaan werken, zodat ze niet voor de ouders kunnen zorgen. “En toch zien we dat veel vrouwen hun baan opgeven, om mantelzorger te worden,” zegt Maher.

“Uiteindelijk heeft het veel te maken met schaamte en schuld. De geriatrische bedden in ziekenhuizen tellen wél veel moslims. Want een ziekenhuis, dat is oké. Maar een rusthuis voor een dementerende ouder? Dat is, ook vandaag nog, not done voor veel moslimfamilies.”

Ook Naziha Maher ziet toekomst voor woonzorgcentra als Saphir. “Er is duidelijk over nagedacht,” zegt ze. “Rusthuizen als Saphir hadden er al eerder moeten zijn. Het had heel wat ellende in de Brusselse mantelzorg kunnen vermijden.”

Dat het zo lang geduurd heeft voor de Brusselse woonzorgcentra de stap hebben gezet, komt omdat lang werd gedacht dat de moslimdoelgroep toch niet bereikbaar was. Meer nog: het rapport van het Brussels Observatorium voor Gezondheid en Welzijn ziet de mismatch tussen woonzorgcentra en de steeds diversere bevolking zelfs als een van de oorzaken van steeds legere rusthuizen in Brussel, die de diverse samenleving niet volgen. Als woonzorgcentra begrepen hebben dat er wel een markt is voor de multiculturele vergrijzing, zullen andere wellicht snel volgen.

Etage drie van Saphir is voorbehouden voor moslims. Er verblijven Marokkanen en Turken, maar er zijn ook moslims uit Albanië of Iran. In de achtergrond klinken zachte korangezangen. Het eten wordt opgediend: een rundskarbonade met frieten, met een lichte kruidige toets. En op de sinaasappels is kaneel gestrooid. Een beetje fusion, maar zeker halal. En lekker.

Tijani zit op de derde verdieping in de gebedsruimte. Hij kwam op veertienjarige leeftijd vanuit Casablanca naar Brussel. Hij werkte voor de MIVB gewerkt, nu zit hij in een rolstoel. Vlot spreken gaat niet meer, maar het feit dat het eten aangepast is en hij samen met andere moslims op de gang zit, maakt het leven draaglijk. En bidden vanuit de rolstoel? Geen probleem. Tijani toont het met plezier.

Directrice Gartili legt uit dat het een expliciete politiek is van Saphir om het zorgpersoneel gemengd te houden, ook op die derde verdieping. Er zijn Arabisch sprekende verzorgers, maar net zo goed Afrikaanse werknemers of met Europese roots. Ook voor hen vergt werken in een inclusief rusthuis aanpassingen, en opleidingen volgen.

Zoals thuis
“Cultuursensitieve zorg kan gaan over kleine dingen,” zegt Gartili “Stel: een hoofddoekje valt af bij een dementerende vrouw. Dan moet je dat weer goed leggen. Dat is heel belangrijk. Maar je moet dat ook wel weten.”

Maar waarom een exclusieve verdieping voor moslims? Gartili weet dat die keuze vatbaar is voor kritiek, zeker omdat het woonzorgcentrum er juist voor iedereen wil zijn. “We hebben hier lang over nagedacht, veel over gediscussieerd. Maar uiteindelijk hebben we toch de knoop doorgehakt. Het gaat om de eerste generatie, voor wie de moedertaal op de eerste plaats komt, die weinig voeling hebben met de samenleving buiten hun eigen gemeenschap. Hier kunnen ze Arabisch spreken. Ze kunnen gaan bidden. Zoals ze dat thuis ook doen.”

“Net zo zijn er ook moslims die geweigerd hebben om op die verdieping te verblijven en voor de meer gemengde verdieping hebben gekozen. Voor anderen maakt het dan weer niet uit. Het is een kwestie van generaties. Kijk, ik heb zelf Maghrebijnse wortels, ben een echte Brusseles. Ik zou er zelf geen probleem mee hebben om in een gemengde groep terecht te komen.”

Monique uit Wemmel woont op de tweede verdieping, waar moslims en Belgen samenleven. Ze is begin de zeventig, perfect tweetalig, maar zit al acht jaar in een rusthuis. Door haar rolstoel kan ze niet zelfstandig wonen. Soms gaat ze naar de derde etage. “Met moslims? Ik versta me goed met hen,” glimlacht ze, en ze zet haar weg voort naar haar kamer.

Samenleven. Het is een kernwoord. En zeker in een woonzorgcentrum. Tot vandaag loopt alles vlekkeloos. “Dankzij twee principes,” zegt Gartili. “Voortdurend communiceren én aanpassen wanneer nodig. We waren nog maar enkele maanden open en het Offerfeest was er. Dan hebben we goed uitgelegd aan alle rusthuisbewoners wat dat betekent.”

Maar Saphir is ook een work in progress. Gartili: “We gaan regelmatig in overleg met de familie. En zien wat kan, en wat niet kan. Zo vinden sommige families het belangrijk dat ze de haren kunnen wassen van de rusthuisbewoners. Dan kijken of we dat kan. Ook de bezoekuren spreken we goed af, zodat het voor hén en voor ons haalbaar is.”

“Vergeet niet dat de verwachtingen bij de families vaak heel hoog zijn. Ze willen dat we voor hun ouders zorgen, zoals ze dat zélf gedaan hebben. Ze hebben er zich helemaal voor opgeofferd. Dan mogen wij niet onderdoen.”