Sociaal psycholoog Olivier Klein (ULB): 'Vaccinscepsis is de overheid wantrouwen’

In de film genaamd 2021 was de hoofdrol voor de corona-epidemie zelf. Maar de belangrijkste bijrol was misschien wel voor de polarisatie die de gezondheidscrisis uitlokte. En laat dat nu net de expertise zijn van sociaal psycholoog Olivier Klein (ULB), die pleit voor mildheid.

Als we bij Olivier Klein binnenstappen in Oudergem is het even zoeken naar een plekje. De sociaal psycholoog heeft schilders over de vloer, waardoor het huis ondersteboven is gekeerd. Tussendoor komt Electrabel ook nog contracten slijten en willen de werkmannen van de overkant dat ondergetekende zijn fiets verplaatst. De geneugten van het telewerk, quoi.

Klein heeft zijn sporen verdiend in zijn domein. Hij is cohoofdredacteur van het internationaal tijdschrift voor sociale psychologie en lid van de expertengroep psychologie en corona. “De angst voor de ander is terug. En de geschiedenis toont dat het maar een stap is naar xenofobie.”

Wat is u vooral bijgebleven van 2021?
Olivier Klein: Hoe het discours rond corona is veranderd. Om mensen tot vaccinatie te bewegen hebben overheden een soort zekerheid beloofd, het ‘rijk der vrijheid’. Nu lijkt het erop dat we de zaken te veel van de vaccinatiecampagne hebben afhankelijk gemaakt. Misschien hadden we van in het begin ook moeten blijven benadrukken hoe belangrijk de andere maatregelen blijven. In Vlaanderen droegen mensen op een bepaald moment nergens nog maskers.

Is het niet vreemd dat we nog na elke coronagolf alle maatregelen opnieuw loslaten om koste wat het kost terug te gaan naar business as usual?
Klein: Absoluut. Sommige epidemiologen zeggen al langer dat we nooit meer echt van deze pandemie zullen verlost raken en dat we het masker nog jaren zullen moeten blijven dragen op een aantal plekken.

Maar dat we terug willen naar vroeger is ook menselijk en past in het fenomeen van de collectieve nostalgie. Dat is een krachtig mechanisme, dat je bijvoorbeeld ook terugvindt in de Trumpslogan ‘Make America great again’. Tegelijk is er niemand die een begeesterend project voorstelt voor een ander soort toekomst.

Het afgelopen jaar was er een polarisering rond het coronabeleid. Gaat het vooral om nieuwe breuklijnen of eerder een verscherping van de bestaande?
Klein: Het valt me op dat er binnen gezinnen vaak nieuwe breuklijnen zichtbaar worden. Ik hoorde zelfs van koppels die om die reden uit elkaar zijn gegaan. Ook in de betogingen tegen vaccins of de coronapas zijn die nieuwe breuklijnen frappant, hoe daar zowel aanhangers van uiterst rechts als uiterst links meestappen. Vooral in Frankrijk is dat erg uitgesproken. In België lijkt extreemlinks minder tegen de vaccins, maar heb je meer antivax bij de groenen. Vooral aan Franstalige kant trouwens.

Spelen er daarnaast ook geen oude breuklijnen mee? Enerzijds de hoogopgeleide middenklasse die eerder voor het coronabeleid is, aan de andere kant een groep die zich minder gehoord voelt en dat onbehagen op de coronacrisis projecteert?
Klein: Deels wel. ‘Conspiracy theories are for losers’ hoor je vaak. Als je het gevoel hebt dat je miskend wordt, ga je sneller in een samenzweringstheorie geloven. Alleen is het sociologisch niet zo makkelijk af te bakenen. Neem nu Trace ton cercle, een van de belangrijkste covidsceptische bewegingen in België. Dat publiek komt vaak uit het welgestelde Waals-Brabant, kansarmoede speelt daar niet. Op een bepaald moment was het discours in Brussel dat de vaccinweigeraars in de arme wijken zaten. Het klopt dat daar minder mensen gevaccineerd zijn, maar het echte antivaxdiscours hoor je meer bij een rijke groep. De belangrijkste factor om voor of tegen een vaccin te zijn, blijft het vertrouwen dat we hebben in de overheid die het aanbiedt. En een gebrek aan vertrouwen vind je in heel verschillende milieus.

Was de invoering van het Covid Safe Ticket wel een goed idee? Dat lijkt nog meer te polariseren dan de vaccinatie.
Klein: Het Covid Safe Ticket wordt als een hypocriete maatregel gezien, als een heimelijke manier om ons tot vaccinatie aan te zetten. En dat is niet meteen een goede zaak voor het vertrouwen in de overheid. Los daarvan lijkt het er niet op dat het CST veel voor de vaccinatie heeft betekend, zeker in Brussel. Het Franse Macron-effect is hier uitgebleven.

België is anders dan het centralistische Frankrijk en Brussel kan je er al helemaal niet mee vergelijken.
Klein: Ja, je kan je moeilijk voorstellen dat Rudi Vervoort zich hier in primetime op de televisie tot de hele bevolking richt (moet onwillekeurig lachen over zijn eigen beeld van Vervoort).

Maar Rudi Vervoort en zijn partij zijn wel voor een algemene vaccinatieverplichting. En u?
Klein: Ik heb daar geen uitgesproken mening over, maar met de expertengroep corona en psychologie hebben we wel pro’s en contra’s op een rij gezet. Een argument voor is bijvoorbeeld dat de keuze voor vaccinatie voor veel mensen psychologisch een grote stap is. Als de overheid het oplegt, kunnen die zich gewoon laten vaccineren zonder gezichtsverlies te lijden. Een aanverwant argument draait rond le regret anticipé (de verwachte spijt, red.). We zijn in het algemeen veel banger van de gevolgen van een keuze die we wél maken, dan van de gevolgen van niet kiezen. Als de overheid het vaccin oplegt, is die verwachte spijt meteen ook veel kleiner, want we hebben die keuze niet zelf moeten maken. Een derde argument is dat een duidelijke sociale norm ook een effect heeft.

Een argument tegen vind je in onze coronabarometer. Een van de belangrijkste redenen waarom mensen zich laten vaccineren is net dat ze het autonoom kunnen beslissen. Een verplichting zou ook de algemene motivatie kunnen fnuiken. Daarnaast riskeer je ook verharding bij een bepaald deel van de bevolking.

Psychiater Wim Simons had het in ‘De Standaard’ onlangs over een gebrek aan leiders die verbinden, onder meer doordat ze duidelijke waarden voor ogen houden. Akkoord?
Klein: Mij viel vooral op dat we een democratisch probleem hebben. Al die gezondheidsmaatregelen worden van bovenaf gedicteerd en veel mensen hebben het gevoel dat ze helemaal niet betrokken zijn. Tegelijk zitten we met een politiek systeem waar iedereen iedereen controleert en de premier de gijzelaar is van de partijen. Dat maakt een verbindend leiderschap niet makkelijk.

Is een deliberatieve aanpak, zoals de G1000 en David Van Reybrouck ze voorstellen, een oplossing?
Klein: Ik hou erg van Van Reybroucks ideeën en ik denk ook dat een representatief burgerpanel hier tot meer vertrouwen in de overheidsaanpak zou kunnen leiden. Mensen kunnen zich herkennen in zo’n panel. Veel complotdenkers zijn trouwens ook voorstander van een participatieve aanpak, omdat die minder controle geeft aan de elites. We moeten in elk geval nadenken over een vernieuwing van ons democratische systeem, want het werkt niet goed.

Op kortere termijn kan je de zaken ook binnen het huidige systeem anders aanpakken. In plaats van elke week een overlegcomité te hebben met nieuwe maatregelen, kunnen we eindelijk die coronabarometer invoeren, die een duidelijk referentiekader biedt met kleurcodes. Een beetje zoals we dat met de terreurdreiging kennen. Ook dat kan het vertrouwen opkrikken.

Hoe hadden onze overheden de polarisering nog kunnen vermijden of verminderen?
Klein: Niet enkel focussen op vaccinatie, maar evengoed op de andere maatregelen zou al helpen. Een woordkeuze als ‘epidemie van niet-gevaccineerden’ hielp ook niet echt (onder meer gebruikt door premier De Croo, red.). En verder hadden we misschien sneller naar de wijken moeten trekken waar mensen zich het minst laten vaccineren, met informatie en lokale vaccinatiepunten. Want we wisten ook op voorhand wel dat het moeilijk zou worden in gemeenten als Sint-Joost, Anderlecht en Molenbeek, waar weinig mensen een huisarts hebben. Dat is misschien een les voor de toekomst: dat we daar meer op preventieve geneeskunde moeten inzetten, ook los van corona.

Ten slotte waren we het er in de expertengroep ook over eens dat we nog meer en vroeger met ambassadeurs hadden kunnen werken: gevaccineerden die daar binnen hun eigen gemeenschap over communiceren met mensen die hen vertrouwen en zich in hen herkennen. De samenstelling van het overlegcomité was op dat vlak geen succes. Je zag daar vrijwel alleen blanke mannen van een jaar of vijftig.

Wie meegaat in een complottheorie wordt vaak als idioot weggezet. In een van uw blogposts legt u uit dat het ook een heel logische reactie is op een onzekere situatie.
Klein: Ja. Het heeft een kader dat mensen een groter gevoel van controle geeft. Interessant vind ik ook dat zo’n complottheorie het zelfbeeld kan verbeteren. ‘Wij zijn geen schapen, we hebben toegang tot kennis die niet iedereen heeft.’

Complottheorieën doen me wat denken aan religie, nog zo’n kader waar je een complexe werkelijkheid mee kan vatten.
Klein: Klopt. Het discours van een complotist als Jean-Jacques Crèvecoeur lijkt bijvoorbeeld erg op dat van een sekte of religie. Hij biedt enerzijds een verklarend kader, maar tegelijk ook een bevrijdingsbelofte. ‘Je zal opnieuw actie kunnen ondernemen, zelfs als dat tegen de regels is. Je zal niet meer moederziel alleen voor je beeldscherm zitten. Bovendien zal je verbonden zijn met anderen.’ Religion, c’est aussi relier. Het is verbinden, deel uitmaken van een gemeenschap van gelijkgestemden. Dat hoor je ook na de betogingen tegen het coronabeleid: ‘We hebben nieuwe vrienden gemaakt.’ In zo’n complottheorie meegaan geeft je zo weer de macht die de pandemie je heeft ontnomen. Het gemeenschaps­aspect is daarbij misschien wel belangrijker dan de inhoud. Ik zag een documentaire over de Flat Earth Society, waarvan de leden geloven dat de aarde plat is. Het waren eerder arme mensen, die elkaar wel elke week ontmoetten voor een gezellige barbecue en feestjes. Voor velen leek het vooral daarom te draaien: genieten van die momenten samen.

U waarschuwt er ook voor om mensen te snel als antivaxer te bestempelen en vindt vaccintwijfelaar meestal een betere woordkeuze. Waarom?
Klein: Als je echt dialoog wil, is het ergste dat je kan doen je verschansen in een identiteit, dan krijg je automatisch een dovemansgesprek. Verder twijfelen de meeste niet-gevaccineerden echt. Of ze willen wachten toch ze zekerder zijn dat er geen bijwerkingen zijn.

Straks zitten we met oudjaar misschien naast iemand met een andere mening. Hoe snij je het thema aan?
Klein: Wil je dat wel? De kans dat je iemand overtuigt die je enkel dan ziet is klein. Als je het er toch over hebt, lijkt het me belangrijk om eerst naar common ground te zoeken, gedeelde inzichten. Mijn vertrouwen in de regering is ook niet 100 procent, ook ik maak me zorgen om een aantal zaken.

Zal de pandemie onze samenleving grondig veranderen?
Klein: Mij heeft ze in elk geval getransformeerd. De angst dat de ander je kan besmetten was ongeveer verdwenen uit onze maatschappij. Vorig jaar zag je de mensen echt een boog maken rond personen zonder masker. Ik hoop dat we hierna beter met crisissen zullen kunnen omgaan. Tegelijk toont onze coronabarometer dat het vertrouwen in de politiek een serieuze knauw heeft gekregen. Zelfs binnen de regering slaagt men er niet in één visie uit te dragen.

Kan die angst voor de ander ook tot meer angst voor migranten leiden?
Klein: Historisch is er in elk geval een sterke link tussen epidemieën en xenofobie. De joden kregen in de middeleeuwen de schuld voor de pest, de Chinezen waren de zondebok voor de cholera in San Francisco. Er ontstaat vaak een soort mix tussen ‘Hij kan ons besmetten met zijn ideeën en gewoontes’ en ‘Hij kan ons besmetten met zijn virussen of bacteriën’. Hier had je dat een beetje met het idee dat het vooral de Maghrebijnen zouden zijn die zich niet laten vaccineren.

Wat verwacht of hoopt u voor 2022?
Klein: Onze aanpak van corona is vandaag erg nationaal en zelfs nationalistisch. Binnen België vergelijken we dan ook nog de hele tijd Brussel, Vlaanderen en Wallonië. Maar dit is een pandemie! Ik hoop dat we die kijk volgend jaar eindelijk overstijgen en ook het zuiden wat rechtvaardiger behandelen, met name inzake vaccins. Dat is een kwestie van humanisme, maar ook van egoïsme. Zolang we dit niet globaal onder controle krijgen en het virus elders blijft muteren, zullen wij er ook niet van verlost raken.