Marathonzitting met laatste moraliteitsgetuigen afgelopen

Een lange reeks moraliteitsgetuigen is donderdagmiddag komen spreken op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016. Dat begon bij de ouders van Bilal El Makhoukhi, die hun zoon "te aardig" vonden, en eindige bij de vriendin van Smail Farisi, die hem vergeleek met Forrest Gump.

23.40 uur: Verdediging El Makhoukhi vraagt geen wraking van expert met dubbele pet

De verdediging van Bilal El Makhoukhi vraagt geen wraking van een expert die zowel een expertise uitvoerde in opdracht van het assisenhof als een expertise in opdracht van de FOD Justitie. "We hebben geen zin om de zaken te blokkeren", zei advocate Virginie Taelman donderdagavond.

Vorige week was tijdens de voorstelling van de psychologische en psychiatrische expertises van beschuldigden Mohamed Abrini, Ali El Haddad Asufi, Hervé Bayingana Muhirwa en Bilal El Makhoukhi, die op vraag van het hof van assisen werden uitgevoerd, gebleken dat psychiater Samuel Leistedt een dubbele pet ophad.

Hij had namelijk op vraag van het directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen van de FOD Justitie ook expertises uitgevoerd in verband met het al dan niet verlengen van het strenge gevangenisregime van Abrini, El Haddad Asufi, El Makhoukhi en Salah Abdeslam.

De verdediging van El Makhoukhi had daarop aan voorzitster Laurence Massart gevraagd om het expertiserapport opgesteld voor de FOD op te vragen, aangezien de advocaten dat nooit ontvangen hebben. Enkel zo kunnen de advocaten met hun cliënt bekijken of de expert eventueel partijdig was bij het opstellen van de twee rapporten. De verdeging kon eventueel overgaan tot een wraking van de expert.

Voorzitster Massart wilde donderdag, op de laatste dag van de moraliteitsgetuigenissen voor het begin van het requisitoir door het parket volgende dinsdag, weten welke weg de verdediging van El Makhoukhi wilde inslaan. "Anders kan ik het woord niet geven aan het federaal parket voor het requisitoir", zei ze.

Virginie Taelman legde eerder op de dag uit dat de verdediging met veel omwegen het advies had ontvangen van de FOD, maar zonder het voorstel van de gevangenis inzake de vernieuwing van het strenge gevangenisregime. En ook dat is nodig om een volledig beeld te krijgen.

"Ik heb geen zin om een expert aan te vallen en te zeggen dat hij zijn werk niet goed heeft gedaan als we niet over alle documenten beschikken", zei Taelman na de pauze van het avondeten, rond 22 uur. "We gaan niet alles blokkeren, daar hebben we geen zin in. We gaan geen wraking vragen, we gaan pleiten over andere zaken en de kwaliteit van het expertiserapport."

Taelman gaf nog aan dat haar confrater Nicolas Cohen en zij aan de jury zouden vragen om geen rekening te houden met het expertiseverslag van El Makhoukhi. Daar kon voorzitster Massart echter niet mee akkoord gaan.

"U kunt pleiten waarover u wilt, maar een verwijdering uit het dossier is een incident en daar moeten we ons over buigen", stelde ze. "Het wordt onze rol om de jury ervan te overtuigen dat ze geen rekening moet houden met het document", antwoordde Taelman, die op het einde van de zitting bevestigde dat ze niet officieel vraagt om de expertise uit het dossier te verwijderen.

19.27 uur: Vriendin over Smail Farisi: "Ik noem hem Forrest Gump: geen debiel, maar wel anders"

De vriendin van Smail Farisi noemt hem Forrest Gump, naar het personage van Tom Hanks uit de gelijknamige film. "Hij is niet debiel, maar wel anders en uniek." Haars inziens heeft Farisi "te veel menselijkheid". Ze is er vast van overtuigd dat hij niets met de aanslagen te maken heeft.

De vriendin, die kwam getuigen met een opvallende jurk en hoge hakken, ontmoette de oudste van de broers-Farisi eind 2018 in zijn snackbar. Omdat haar bankkaart niet werkte, betaalde hij haar maaltijd. De weken erna wachtte hij haar elke week op met een hamburger.

"Ik was onder de indruk van zoveel menselijkheid, dus ben met hem beginnen praten", vertelde ze. De twee bouwden een diepe vriendschap op die uitgroeide tot een relatie.

Tijdens haar bij momenten lyrische getuigenis noemde ze Farisi zacht, lief, naïef, goedgelovig en heel genereus. "Als ik bij hem ben, komt er altijd wel iemand hallo zeggen. Hij heeft te veel menselijkheid, is altijd beschikbaar om anderen te helpen", aldus de vrouw. "Als iemand hem iets vraagt, dan doet hij dat."

De vrouw kwam pas na een tijdje te weten waarvan Farisi beschuldigd wordt, nadat iemand haar gezegd had dat ze zijn naam moest opzoeken op internet. "Na twee jaar zei hij me dat hij me iets moest vertellen, maar dat hij niet wist hoe. Ik heb gezegd dat ik het al wist en dat de persoon die ik had ontmoet, zoiets nooit zou doen."

Hoe het nu met hem gaat, wilde de voorzitster van het hof Laurence Massart weten. "Hij sprak niet veel over zijn problemen, maar ik ken hem, en ik weet dat het niet goed gaat met hem. Het gaat slechter dan ooit. Hij heeft gezondheidsproblemen. Hij heeft moeite om hier te geraken. Hij komt aan en drinkt twee biertjes", zei de vrouw.

Volgens haar dronk Farisi tot eind 2019 nooit, maar merkte ze toen dat hij toch begon te drinken: eerst met mate, dan veel meer. Na het proces over het Belgische luik van de aanslagen van Parijs ("Paris Bis") werd zijn drankgebruik volgens haar "catastrofaal".

Zelfs nadat hij werd vrijgesproken? "Hij wordt elke keer voor dezelfde reden berecht in andere processen, over iets waarvan ik overtuigd ben dat hij onschuldig is", legde de vrouw uit. "Die mensen (de broers Khalid en Ibrahim El Bakraoui, red.) zijn vrijgelaten uit de gevangenis, ze hebben psychologen gezien, men heeft erkend dat ze geradicaliseerd zijn en men vraagt aan een jonge bon vivant (Smail Farisi, red.) om Nostradamus te zijn."

Zelf vertelde Farisi haar dat hij zijn appartement onderverhuurde aan een jeugdvriend en dat hij schrik had van diens broer, die later naar het appartement verhuisde. "Voor Smail moeten die aanslagen het einde van de wereld zijn geweest. Als hij de moed zou hebben, zou hij zich van kant maken. Dat doet hij nu ook met dat drinken."

De advocate van Smail Farisi, Jetsun Servé, vroeg of hij sprak over zijn detentie in isolatie in Parijs. "Mensen zijn naasten verloren, dat vind ik heel erg. Sommigen zijn lichaamsdelen verloren, ook dat vind ik heel erg. Het had niet mogen gebeuren, maar Smail is zijn ziel verloren. Hij hield zoveel van mensen en nu heeft hij schrik van alles."

De voorzitster vroeg aan de vrouw hoe de oudste van de broers-Farisi zijn toekomst ziet, en of dat met haar is. "Ik hoop het, maar ik ben geen idioot: hij is 38 en ik ben 62", antwoordde ze. Ze zei er ook van overtuigd te zijn dat hij kan stoppen met drinken. "Hij wil een toekomst opbouwen, maar hij moet zich erop kunnen toeleggen. Nu leeft hij enkel in pijn."

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813 en op de website www.zelfmoord1813.be.

18.54 uur: Vader van broers-Farisi: 'Geen discussie in gezin voor verhuis studio'

De vader van de broers-Farisi heeft donderdag op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016 ontkend dat er binnen het gezin een discussie is geweest voor de studio in Etterbeek op 23 maart leeggehaald werd. De man heeft getuigd dat hij pas wist aan wie zijn zoon de studio had onderverhuurd, toen beelden van de studio op televisie te zien waren, wat op 9 april was.

De vader van de broers-Farisi wou aanvankelijk niet komen getuigen op het assisenproces en had een ziektebriefje ingediend, net als de rest van de familie. Maar het federaal parket drong aan op de getuigenis en vroeg om een wetsdokter te sturen, om te controleren of de familieleden wel echt ziek waren. Op aansturen van Xavier Carrette, advocaat van Ibrahim Farisi, nam de griffie toch eerst nog contact op met de vader, waarna die alsnog opdaagde. Bij de start van zijn getuigenis verklaarde de vader dat het "heel slecht" gaat met de hele familie, hemzelf inbegrepen. Hij zei dat hij toch kwam getuigen, in naam van de rest van de familie, om hen te beschermen.

De voorzitster van het hof, Laurence Massart, vroeg hoe het met zijn zonen gaat en merkte daarbij op dat Ibrahim Farisi dikwijls in een slechte toestand verkeert als hij opdaagt op het proces. "Hij was vroeger niet zo. Hij was leuk, moedig, sociaal, zoals Smail trouwens", zei de vader. Volgens hem ontstonden de problemen na zijn verblijf in de gevangenis in isolatie. Sinds de start van het huidige proces is het nog verergerd. Ook zijn zoon Smail drinkt meer dan ervoor. "Ik hoop daarom dat het snel voorbij is voor de kinderen."

Voorzitster Massart verduidelijkte waarom het parket aandrong op zijn komst. Ze legde uit dat in het dossier sprake was van een discussie in het gezin, vlak voor de studio leeggehaald werd, waarin de situatie besproken werd. Smail Farisi zou de familie dus toen al ingelicht hebben. "Is er gepraat over wat te doen met de studio na de aanslagen, ja of nee?", vroeg Massart.

De vader legde uit dat iedereen in de familie wist dat hij de studio begin 2015 begon te huren. Maar omdat zijn zoon steeds bij zijn ouders thuis overnachtte, zou hij in het najaar van 2015 gevraagd hebben waarvoor de studio diende. Hij raadde hem aan om een groter appartement te zoeken, om met zijn toenmalige vriendin in te trekken. "Vervolgens was er 22 maart, dat als een steen op ons hoofd viel. Maar we wisten van niets, niemand wist van iets." De vader zei dat hij pas wist aan wie zijn zoon de studio had onderverhuurd, toen beelden van de studio op televisie te zien waren, wat op 9 april was.

"Dus daarvoor heeft hij geen raad gevraagd? Hij vroeg niet wat te doen, naar de politie te stappen of niet?", drong Massart aan. "Nee", antwoordde de vader. "Ik dacht nog dat het goed nieuws was toen ik hoorde dat hij verhuisde." Volgens de vader vond de bewuste discussie, waarover de ex-vriendin van Smail Farisi had getuigd, pas op 9 april plaats.

18.27 uur: Vriendin over Smail Farisi: 'Ik noem hem Forrest Gump: geen debiel, maar wel anders'

De vriendin van Smail Farisi noemt hem Forrest Gump, naar het personage van Tom Hanks uit de gelijknamige film. "Hij is niet debiel, maar wel anders en uniek." Dat heeft de vrouw donderdag gezegd tijdens haar getuigenis op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016. Haars inziens heeft Farisi "te veel menselijkheid". Ze is er vast van overtuigd dat hij niets met de aanslagen te maken heeft.

De vriendin, die kwam getuigen met een opvallende jurk en hoge hakken, ontmoette de oudste van de broers-Farisi eind 2018 in zijn snackbar. Omdat haar bankkaart niet werkte, betaalde hij haar maaltijd. De weken erna wachtte hij haar elke week op met een hamburger. "Ik was onder de indruk van zoveel menselijkheid, dus ben met hem beginnen praten", vertelde ze. De twee bouwden een diepe vriendschap op die uitgroeide tot een relatie.

Tijdens haar bij momenten lyrische getuigenis noemde ze Farisi zacht, lief, naïef, goedgelovig en heel genereus. "Als ik bij hem ben, komt er altijd wel iemand hallo zeggen. Hij heeft te veel menselijkheid, is altijd beschikbaar om anderen te helpen", aldus de vrouw. "Als iemand hem iets vraagt, dan doet hij dat."

De vrouw kwam pas na een tijdje te weten waarvan Farisi beschuldigd wordt, nadat iemand haar gezegd had dat ze zijn naam moest opzoeken op internet. "Na twee jaar zei hij me dat hij me iets moest vertellen, maar dat hij wist niet hoe. Ik heb gezegd dat ik het al wist en dat de persoon die ik had ontmoet, zoiets nooit zou doen."

Hoe het nu met hem gaat, wilde de voorzitster van het hof Laurence Massart weten. "Hij sprak niet veel over zijn problemen, maar ik ken hem, en ik weet dat het niet goed gaat met hem. Het gaat slechter dan ooit. Hij heeft gezondheidsproblemen. Hij heeft moeite om hier te geraken. Hij komt aan en drinkt twee biertjes", zei de vrouw.

Volgens haar dronk Farisi tot eind 2019 nooit, maar merkte ze toen dat hij toch begon te drinken: eerst met mate, dan veel meer. Na het proces over het Belgische luik van de aanslagen van Parijs ("Paris Bis") werd zijn drankgebruik volgens haar "catastrofaal". Zelfs nadat hij werd vrijgesproken? "Hij wordt elke keer voor dezelfde reden berecht in andere processen, over iets waarvan ik overtuigd ben dat hij onschuldig is", legde de vrouw uit. "Die mensen (de broers Khalid en Ibrahim El Bakraoui, red.) zijn vrijgelaten uit de gevangenis, ze hebben psychologen gezien, men heeft erkend dat ze geradicaliseerd zijn en men vraagt aan een jonge bon vivant (Smail Farisi, red.) om Nostradamus te zijn."

Zelf vertelde Farisi haar dat hij zijn appartement onderverhuurde aan een jeugdvriend en dat hij schrik had van diens broer, die later naar het appartement verhuisde. "Voor Smail moeten die aanslagen het einde van de wereld zijn geweest. Als hij de moed zou hebben, zou hij zich van kant maken. Dat doet hij nu ook met dat drinken."

De advocate van Smail Farisi, Jetsun Servé, vroeg of hij sprak over zijn detentie in isolatie in Parijs. "Mensen zijn naasten verloren, dat vind ik heel erg. Sommigen zijn lichaamsdelen verloren, ook dat vind ik heel erg. Het had niet mogen gebeuren, maar Smail is zijn ziel verloren. Hij hield zoveel van mensen en nu heeft hij schrik van alles."

De voorzitster vroeg aan de vrouw hoe de oudste van de broers-Farisi zijn toekomst ziet, en of dat met haar is. "Ik hoop het, maar ik ben geen idioot: hij is 38 en ik ben 62", antwoordde ze. Ze zei er ook van overtuigd te zijn dat hij kan stoppen met drinken. "Hij wil een toekomst opbouwen, maar hij moet zich erop kunnen toeleggen. Nu leeft hij enkel in pijn."

18.12 uur: El Haddad Asufi belde vriendin op ochtend van de aanslagen in paniek op

De vriendin van beschuldigde Ali El Haddad Asufi was op de ochtend van de aanslagen van 22 maart 2016 niet op de luchthaven, waar ze werkte. "Hij was het die me in paniek, roepend wakker belde. Hij zei dat hij me zocht, dat hij dacht dat ik op de luchthaven was, dat hij schrik had gehad." Dat heeft ze donderdag, als moraliteitsgetuige van El Haddad Asufi, verklaard op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016.De vrouw ontmoette El Haddad Asufi in de zomer van 2015 op de luchthaven in Zaventem, waar ze op dat moment allebei tewerkgesteld waren: zij als verantwoordelijke van een schoonmaakploeg, hij als chauffeur bij een cateringbedrijf dat vliegtuigen voorzag van maaltijden.

Aanvankelijk zagen ze elkaar enkel vanop een afstand. In februari 2016 werden ze een koppel. De voorzitster van het assisenhof vroeg de vrouw donderdag wat voor man El Haddad Asufi toen was. "Hij was joviaal - altijd aan het lachen en het praten - en sociaal. Hij was naïef in de zin dat hij mensen snel vertrouwde, dat hij geloofde dat iedereen aardig en sympathiek was. Hij was een bon vivant." In de nasleep van de aanslagen van 22 maart 2016 werd El Haddad Asufi tweemaal aangehouden. "Over de eerste keer las ik op het internet", vertelde de vrouw.

"Toen hij over de aanslagen had gehoord, had hij me verteld dat hij een paar mensen kende die daar waren, die dat hadden gedaan. Ik was verrast toen hij werd aangehouden, maar ik dacht dat het gewoon een verhoor was." De tweede keer werd hij voor een langere periode aangehouden. "Hij is veranderd door het isolement, doordat hij niet goed meer slaapt, maar verder blijft hij zichzelf: hij toont zich sterk, hij zegt dat het wel zal lukken, hij tracht ons gerust te stellen", zei de vrouw.

Het proces over de aanslagen van 13 november 2015 in Parijs was "zeer zwaar, voor hem, voor ons", gaf de vrouw nog aan. Sinds hij in de zomer van 2022 teruggekomen is, gaat het niet echt beter met de beschuldigde. "Hij vindt het heel lang en heel moeilijk. Hij windt zich op, helemaal alleen in zijn cel. We proberen hem gerust te stellen, hem te kalmeren, we zeggen dat hij geduld moet hebben, maar wij hebben makkelijk spreken", vervolgde ze. Na haar getuigenis stelde Jonathan De Taye, de advocaat van El Haddad Asufi, de vrouw nog één vraag. Had zij toekomstplannen met de beschuldigde? Haar antwoord was duidelijk: "Ja, nog altijd."

17.16 uur: Psychologe: Behoren tot een groep erg belangrijk voor Bayingana Muhirwa

Hervé Bayingana Muhirwa is erg loyaal tegenover zijn vrienden en vindt het belangrijk om tot een groep te behoren. Dat heeft een psychologe die tot vandaag wekelijks met de beschuldigde praat, donderdag gezegd op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016.De vrouw, die op hun vraag gedetineerden psychologisch begeleidt, werd opgeroepen als moraliteitsgetuige voor beschuldigde Smail Farisi. Bij het begin van haar getuigenis bleek echter dat ze ook beschuldigde Bayingana Muhirwa opvolgt.

Het eerste contact vond plaats in september 2020, toen Bayingana Muhirwa in een normaal gevangenisregime in de gevangenis van Namen zat. Tot juli 2022 zag ze hem om de twee weken, daarna werd dat op zijn vraag één keer per week. Sindsdien heeft de psychologe wekelijks telefonisch contact met de beschuldigde. De voorzitster van het assisenhof, Laurence Massart, wilde weten hoe het met hem gaat. "Ik denk dat hij een hele weg heeft afgelegd, hij is zich meer bewust geworden van zijn situatie en welke elementen hem hier gebracht hebben", aldus de psychologe.

Ze omschreef Bayingana Muhirwa als loyaal tegenover zijn vrienden en als iemand voor wie een groep erg belangrijk is. "Vrienden laten toe om te groeien als individuele persoon en beslissingen te nemen die niet overeenkomen met die van de ouders. Een groep is voor hem een drijvende kracht, hij is erg gestructureerd." Hoe beleeft Bayingana Muhirwa zijn gevangenschap? "Hij is iemand die zijn hoofd erbij houdt, hij is zich erg bewust van zijn situatie in de gevangenis en van de uitdagingen die daarmee gepaard gaan", aldus de vrouw. "Het proces is nog bezig, dus het is moeilijk om toekomstplannen te maken."

Juliette Lurquin, advocate van Bayingana Muhirwa, vroeg nog of de psychologe echo's had opgevangen over het gedrag van haar cliënt in de gevangenis van Namen. "Hij hield altijd de kerk in het midden: hij had met niemand conflicten, maar was wel met mensen in contact", aldus de vrouw. Ze noemde Bayingana Muhirwa respectvol en zei dat hij altijd de regels volgde. "Het is zeer uitzonderlijk dat gedetineerden geen enkele golf veroorzaken."

De getuigenis werd abrupt afgesloten nadat het zevende jurylid vroeg of de beschuldigde met de psychologe sprak over zijn rol en verantwoordelijkheid in het dossier. Die vraag leek zijn vooringenomenheid over de schuld van Bayingana Muhirwa te suggereren, wat kan leiden tot een wraking. Het jurylid verbeterde zich snel door toe te voegen dat de vraag ging over de rol die de beschuldigde had "of niet". De voorzitster besliste om de vraag te weigeren. De verdediging ging niet over tot een wraking.

16.10 uur: Psychologe omschrijft Smail Farisi als immatuur, maar wel intelligent

Een psychologe die op hun vraag gedetineerden opvolgt in de gevangenis heeft beschuldigde Smail Farisi donderdag immatuur maar wel intelligent genoemd. "Hij trok zich via de literatuur terug in zijn eigen bubbel, om zichzelf beter te leren kennen", zei de psychologe tijdens haar getuigenis op het proces van de aanslagen van 22 maart 2016.

De psychologe volgde Farisi sinds januari 2017, nadat hij sinds 2 augustus 2016 in de gevangenis van Marche-en-Famenne opgesloten was in een streng regime van isolement. Ze sprak Farisi twee tot drie keer per maand, tot december 2017. Daarna werd zijn gevangenisregime versoepeld en werd hij overgebracht naar de gevangenis van Namen. Daar zag ze hem vier keer, tot hij werd vrijgelaten op 31 mei 2018. Na zijn vrijlating bleef Farisi de psychologe bezoeken in Dinant, maar de treinrit was erg kostelijk. Daarom werd gekozen om een psycholoog te zoeken in Brussel.

Volgens de psychologe kon Farisi, die erg introvert en discreet was, zijn emoties niet goed onder woorden brengen. "Onze voornaamste taak was om wel te proberen die gevoelens uit te drukken en om betekenis te geven aan zijn leven, en om de dingen in perspectief te stellen. Dat is ook een manier om jezelf te ontwikkelen."

Om zijn eenzame opsluiting in de gevangenis beter aan te kunnen, las Farisi veel, ook de klassiekers van onder meer Albert Camus en Franz Kafka. "Hij kon zo een bubbel vormen, die ook na zijn vrijlating belangrijk bleef, onder meer om zich te beschermen", aldus de psychologe. "Met de boeken kon hij bovendien de link leggen tussen zijn gevoelens en wat hij las. Zo kon hij zichzelf beter leren kennen." Over eventuele verslavingen aan drank en drugs werd niet gesproken in de gesprekken.

Ondanks het feit dat hij gestudeerd had, was het voor Farisi moeilijk om een baan te vinden. "Dat past misschien binnen een zekere immaturiteit. Om het volwassen leven het hoofd te bieden moet je verantwoordelijkheden nemen die niet altijd evident zijn", aldus de vrouw. "Hij moet het ook moeilijk hebben gehad om zich na zijn vrijlating aan te passen aan het echte leven."

Volgens de psychologe kon dat gebrek aan maturiteit gelinkt ook worden aan een zeker naïviteit en moeilijkheden om beslissingen te nemen. Farisi had ook moeilijkheden om te anticiperen op de toekomst en zaken in perspectief te plaatsen.

Voorzitster Laurence Massart vroeg de psychologe ook wat zij verstaat onder 'subdebiliteit', een label dat een andere psycholoog op Farisi kleefde. "Ik vond niet dat hij niet intelligent was", aldus de vrouw, die vooral zei dat ze vindt dat men voorzichtig moet zijn met het toekennen van labels. "Misschien past die bubbel daar ook in, dat hij de buitenwereld niet helemaal ziet zoals hij echt is", zei ze. Fabian Lauvaux, advocaat van Farisi, vroeg naar de oprechtheid van Farisi. "Die heb ik nooit in vraag gesteld. Ik doe dit werk al sinds 1999, mensen die willen manipuleren of doen alsof vallen snel door de mand."

14.16 uur: Parket legt zich niet neer bij ziektebriefje familie Farisi

Alle familieleden van de broers-Farisi hebben zich donderdag ziek gemeld om te komen getuigen op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016, maar het federaal parket nam daar geen genoegen mee. Federaal procureur Paule Somers vroeg om een wetsdokter te sturen, om te controleren of ze echt ziek zijn.

De ouders, twee zussen en broer van de broers-Farisi waren opgeroepen om donderdagmiddag te komen getuigen op het proces als moraliteitsgetuigen. Maar geen van hen bleek 's namiddags aanwezig. De voorzitster van het hof, Laurence Massart, las voor uit een brief die de familie had gestuurd. Daarin zeggen ze dat ze niet kunnen ingaan op de oproep om te komen getuigen. Ze zeggen dat ze al "zeven jaar gebukt gaan onder een loden sfeer", die hun gezondheid schaadt. De tijd heelde de wonden niet, klinkt het.

De familieleden zeggen dat hun lijden misschien niet zo groot is dat van de slachtoffers van de aanslagen. "Maar uiteindelijk zijn we ergens allemaal slachtoffers", klinkt het. Ze betreuren ook dat "een gewone ontmoeting, op het foute moment, op de verkeerde plaats, iemands leven en dat van zijn entourage kan verwoesten". Ze uitten nog de hoop dat gehoord wordt dat de twee broers onschuldig zijn, dat ze vrijgepleit worden en de pagina kunnen omslaan.

Het federaal parket verzaakte aanvankelijk aan de getuigenis van de moeder, die ziek is. Daarop werd een van haar verhoren voorgelezen. Maar toen bleek dat de hele familie een ziektebriefje had ingediend, ondertekend door dezelfde dokter, vroeg federaal procureur Paule Somers aan de voorzitster om een wetsdokter te sturen voor de vader en de jongste zus, om te controleren of ze echt ziek zijn. Ze noemde hun getuigenis "cruciaal" voor de jury. De burgerlijke partijen sloten zich aan bij die vraag.

Xavier Carrette, advocaat van Ibrahim Farisi, nam daarop het woord en gaf aan dat hij het nummer van de vader kon bezorgen, zodat de griffie hem gewoon kon contacteren. Uiteindelijk werd geopteerd om eerst op die manier de zaak te "deblokkeren". Het is nu afwachten wat de uitkomst is.

De ex-vriendin van Smail Farisi getuigde op het proces dat er vlak na de aanslagen een bijeenkomst was in het gezin, toen het voor hem duidelijk was geworden dat hij zijn studio in Etterbeek onderverhuurd had aan terroristen. De ex-vriendin getuigde dat de jongste zus van de Farisi's haar dat had verteld. Een deel van de familie zou er voorstander van zijn geweest om zich onmiddellijk aan te geven, een ander deel om dat niet te doen. Zijn broer Ibrahim, die samen met hem terechtstaat omdat hij de studio hielp leegmaken, zou niet bij die bijeenkomst geweest zijn. Hij houdt vol dat zijn broer hem ook niets vertelde.

13.52: Leerkrachten kennen Abrini niet "als 'man met het hoedje', maar als gelukkige jongen"

"Wij kennen hem niet als de 'man met het hoedje', maar als een gelukkige jongen." Dat heeft een van de leerkrachten, die als moraliteitsgetuigen van beschuldigde Mohamed Abrini opgeroepen zijn, verklaard op het proces over de aanslagen van 22 maart 2016. Donderdagvoormiddag zijn tevens moraliteitsgetuigen voor beschuldigden Osama Krayem en Sofien Ayari de revue gepasseerd

"Hij viel niet op door zijn woorden, maar wel door zijn sportieve kwaliteiten", aldus de mannelijke leerkracht van het bijzonder onderwijs. De vrouw, die nooit les gaf aan Abrini, maar hem wel zag tijdens de activiteiten, noemde hem aanhankelijk. "Hij had nood aan erkenning. Veel kinderen komen in onze school omdat ander onderwijs mislukt was, zijn sportieve kant heeft hem zelfvertrouwen gegeven", zei ze.

Donderdag kwam nog een andere leerkracht getuigen: de gepensioneerde leraar die Osama Krayem van 2017 tot 2021 Frans en wiskunde onderwees in de gevangenis. Voor het assisenhof omschreef hij Krayem als intelligent en nieuwsgierig, maar ook als teruggetrokken en gevoelig voor het oordeel van anderen. In zijn fijngevoelige getuigenis bevestigde de leraar dat hij veel menselijkheid bespeurde in de beschuldigde en dat hij weigerde hem als een barbaar te zien. De oudere broer van Ayari was de enige van de Tunesische familie die op het proces kwam getuigen. Andere familieleden ondervonden problemen met hun papieren, maar de man woont in Zwitserland en had die problemen dus niet. De man hing een positief beeld op van zijn broer, maar gaf ook aan dat die hem nooit in vertrouwen had genomen over zijn plannen om naar Syrië te trekken. Toen hij in Syrië zat, was er sporadisch contact, maar dat viel weg ten tijde van de aanslagen in Brussel en Parijs. "We dachten dat hij dood was", zei hij.

13.26 uur: Leerkracht Abrini: toekomst anders als hij dieper in sportclub was doorgedrongen

ls beschuldigde Mohamed Abrini dieper was doorgedrongen in zijn voetbalclub, was zijn toekomst misschien wel helemaal anders geweest. Dat zei een leerkracht van de lagere school van Abrini donderdag op het proces van de aanslagen van 22 maart 2016. "Wij kennen hem niet als de 'man met het hoedje', maar als een gelukkige jongen."

Twee leerkrachten van Abrini van het bijzonder onderwijs, een man en een vrouw, werden opgeroepen als moraliteitsgetuigen en zij zijn de enigen die voor hem zijn komen getuigen. Een van hen gaf Abrini les tussen 1993 en 1995, toen hij 8 tot 11 jaar was en kampte met dyslexie en dysorthografie. Abrini heeft zijn lagere school nooit afgemaakt. Beiden zagen ze Abrini ook tot zijn 14 jaar tijdens activiteiten die op school werden georganiseerd.

"Ik herinner me hem als een vrolijk kind dat goed in zijn vel zat, dat rustig was en niet erg uitbundig. Tijdens de sportaciviteiten op school viel hij op door zijn atletisch vermogen, ook bij trainers van buiten de school. Hij viel niet op door zijn woorden, maar wel door zijn sportieve kwaliteiten", aldus de mannelijke leerkracht.

De vrouw die nooit les gaf aan Abrini maar hem wel zag tijdens de activiteiten, noemde hem aanhankelijk. "Hij had nood aan erkenning. Veel kinderen komen in onze school omdat ander onderwijs mislukt was, zijn sportieve kant heeft hem zelfvertrouwen gegeven", zei ze. Abrini was helemaal niet agressief, en een leider op sportief vlak.

Voorzitster Laurence Massart vroeg ook naar de familie van Abrini. "Zijn vader volgde hem bij het voetbal. Ik blijf ervan overtuigd dat zijn toekomst er anders had uitgezien als hij dieper in zijn club was doorgedrongen", aldus de man nog. "Hij had talent."

Laura Pinilla, advocate van Abrini, wees erop dat de twee leerkachten een ander beeld schiepen dan "het monster, de psychopaat, de persoon die zich van niemand iets aantrekt en dus net niet aanhankelijk is", zoals de beschuldigde volgens haar tijdens het proces wordt afgeschilderd. "Wij hebben niet de herinnering van de 'man met het hoedje, maar van een gelukkige jongen", aldus de leerkrachten, die benadrukken dat ze nooit problemen hadden met Abrini. "Hij was altijd respectvol."

De leerkrachten vertelden ook hoe Abrini verhuisd is van in de buurt van Thurn en Taxis naar Sint-Jans-Molenbeek. De vrouw herinnerde zich hoe Abrini haar aanmaande om goed haar deur dicht te houden toen ze hem thuis ging afzetten. "Hij was zich bewust van het imago van zijn wijk." Ook haalden ze aan hoe Abrini verschillende keren het initiatief nam om met de groep kinderen samen te leggen voor cadeaus voor de leerkrachten om hen te bedanken.

Na de vragen van zijn advocate nam Mohamed Abrini het woord. "Men had me namen gevraagd voor de moraliteit en ik had er geen. Toen men me zei dat het ook leerkrachten mochten zijn dacht ik meteen aan jullie", zei hij aan zijn vroegere leerkrachten. "Ik heb door jullie veel geleerd en wil jullie bedanken. Het spijt me dat we elkaar in deze omstandigheden terugzien. De zaken zijn niet goed gelopen." De emotionele boodschap kwam hard aan bij de leerkrachten, de vrouw liet een traan.

13.16 uur: Leerkracht: "Ondanks vreselijke dingen, is Krayem iemand die veel menselijkheid heeft"

Abstractie gemaakt van de vreselijke dingen die hij gedaan heeft, is Osama Krayem iemand die veel menselijkheid heeft. Dat heb ik gezegd en dat bevestig ik." Op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016 heeft de gepensioneerde leraar die Osama Krayem Frans en wiskunde onderwees in de gevangenis, donderdag zijn licht geschenen op de zwijgzame beschuldigde.

De man gaf Krayem les van 2017 tot 2021, toen hij naar Frankrijk overgebracht werd voor het proces over de aanslagen van 13 november 2015 in Parijs, en zag hem in die periode 165 keer. Voor het assisenhof omschreef hij hem als intelligent en nieuwsgierig, maar ook als teruggetrokken en gevoelig voor het oordeel van anderen.

Op vraag van Jane Peissel, een advocate die Krayem verdedigde op het proces in Parijs, wijdde de man nog uit over wat hij daar verteld had. Hij bevestigde dat hij veel menselijkheid bespeurde in de beschuldigde en dat hij weigerde hem als een barbaar te zien.

Toen de leraar hoorde over propagandavideo van de Islamitische Staat, waarin een Jordaanse piloot geëxecuteerd wordt en Krayem opduikt, was hij naar eigen zeggen verlamd. "Het was te verschrikkelijk. Ik wilde naar de gevangenis bellen om te zeggen dat ik ermee zou stoppen. Ik hief mijn arm op en ik trilde helemaal. Ik probeerde zelf in te schatten of het wel waar was, want ik mocht er met hem niet over praten. Ik dacht dat het mogelijk was dat het waar was, maar ik zei tegen mezelf: het heeft geen zin om te stoppen, we moeten vooruit."

"Wat fundamenteel is voor hem, is het respect voor het gegeven woord", benadrukte de man nog. "Op een dag, waarop niks bijzonders was, zei hij: 'Het is een jaar geleden dat ik aan de gevangenisdirectie gezegd heb dat ze geen last zouden hebben met mij en ik heb mij aan mijn woord gehouden.'"

Daar kwam de leraar later in zijn getuigenis nog op terug. "Misschien is de wil van God het enige wat nog boven een gegeven woord staat", zei hij overpeinzend. "Misschien moet ik het hem zelf vragen. Osama, als je op een dag zou ontdekken dat het de wil van een hoger wezen is dat je geen gewelddadige daden stelt, dat je niet deelneemt aan de Islamitische Staat, zou je dan je gegeven woord breken?" Krayem, die tijdens de getuigenis in de beschuldigdenbox was blijven zitten, hoorde de vraag, maar gaf geen antwoord.

13.08 uur: Broer van Sofien Ayari: "We dachten dat hij dood was"

De oudere broer van beschuldigde Sofien Ayari heeft donderdag op het assisenproces over de aanslagen van 22 maart 2016 getuigd dat hij zijn familie in het ongewisse liet over zijn plannen om naar Syrië te trekken. Toen hij in Syrië zat was er sporadisch contact, maar dat viel weg ten tijde van de aanslagen in Brussel en Parijs.

De oudere broer van Sofien Ayari - lang, smal en met een brilletje - was de enige van de Tunesische familie die als moraliteitsgetuige op het proces kwam getuigen. Andere familieleden konden niet naar België afreizen, omdat ze problemen ondervonden met hun papieren, maar de op een na oudste van het gezin van vier kinderen woont in Zwitserland en had die problemen dus niet.

De 35-jarige man hing een positief beeld op van zijn jongere broer: "Hij was altijd vriendelijk, altijd daar om ons of anderen te helpen, iedereen hield van hem", klonk het. Pas vorig jaar zag hij zijn broer terug in de gevangenis, nadat hij hem een zevental jaar niet gezien had. "Mijn broer is mijn alles", antwoordde hij, toen hem gevraagd werd hoe dat weerzien verliep. Hij zei ook dat zijn broer niet veranderd was tegenover vroeger, nog steeds voortdurend wou lachen.

Volgens de man had zijn broer hem nooit in vertrouwen genomen over zijn plannen om naar Syrië te trekken. Toen hij hoorde dat zijn broer in Syrië zat, was hij naar eigen zeggen "geshockeerd".

Hij getuigde ook dat ze af en toe telefoneerden terwijl hij in Syrië zat, maar dat dat nooit diepgaande gesprekken waren en hoogstens een minuut of drie duurden. Toen Ayari in België verbleef, ten tijde van de aanslagen in Parijs en Brussel, vernamen ze niets meer van hem. "We dachten dat hij dood was", zei hij.

13.32 uur: Verdediging El Makhoukhi gaat herkwalificatie vragen naar oorlogsmisdaden

De verdediging van Bilal El Makhoukhi zal tijdens haar pleidooien een herkwalificatie vragen naar oorlogsmisdaden. Dat kondigde advocaat Nicolas Cohen donderdag aan. Hij haalde eerder al aan dat El Makhoukhi in Syrië deel uitmaakte van een oorlogssituatie.

El Makhoukhi is net als de andere beschuldigden (buiten Ibrahim Farisi) in verdenking gesteld voor moord in terroristische context, poging tot moord in terroristische context en deelname aan een terroristische organisatie. Bij zijn ondervraging in april gaf hij toe dat hij verantwoordelijk was voor de feiten die geleid hebben tot de aanslagen in Maalbeek en Brussels Airport, en dat hij deelnam aan de activiteiten van een terroristische groep.

De verdediging van El Makhoukhi insinueert al langer dat ze zich zou beroepen op het internationaal recht om haar cliënt te verdedigen. Zo verwees Cohen al naar het feit dat Islamitische Staat, de groep die El Makhoukhi vervoegde in Syrië, ook handelde binnen de context van de Syrische burgeroorlog en dus een strijdende partij was. Ook hamerde de verdediging vaak op het feit dat de gewelddaden van IS plaatsvonden in een geopolitieke context, waarin ook het Syrische regime en de internationale coalitie tegen IS slachtoffers maakten.

Donderdag aan het begin van de zitting legde Cohen een reeks documenten neer gelinkt aan "artikel 136 en verder" van het strafwetboek, over misdaden tegen de mensheid en terroristische misdrijven. Hij legde uit dat hij tijdens zijn pleidooien volgende maand een herkwalificatie zal vragen naar oorlogsmisdaden.

Eerder werd al gealludeerd op artikel 141bis, die een uitzondering creëert voor het toepassingsgebied van de wet betreffende terroristische misdrijven "op handelingen van strijdkrachten tijdens een gewapend conflict als gedefinieerd in en onderworpen aan het internationaal humanitair recht". Hij had ook gevraagd om experts internationaal recht te horen als getuigen in het proces, maar dat werd geweigerd.

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813 en op de website www.zelfmoord1813.be