'Identiteitscontroles hebben geen effect op criminaliteit'

Na de opstootjes aan het Raadsplein in Anderlecht donderdagavond zal burgemeester Fabrice Cumps (PS) zich moeten beraden over mogelijke oplossingen voor het terugkerende probleem in zijn gemeente. Experts hebben nochtans al lange tijd hetzelfde advies: “Investeer in wederzijds vertrouwen, niet in extra politiecontroles.”

Het was donderdag omstreeks half 9 ’s avonds dat een 40-tal jongeren samenkwamen op het Raadsplein in Anderlecht. Ze gooiden met stenen en projectielen en staken er twee auto’s en een scooter in brand. Hun protest kwam er nadat het Brussels parket eerder op de dag had meegedeeld dat de onderzoeksrechter de dood van Adil een ongeval noemde - en dus niet de fout van de twee agenten aan het stuur. Voor heel wat jonge bewoners van Kuregem, die hun vriend Adil verloren in april bij de aanrijding met een politiewagen, klinkt die conclusie onterecht. En dus kwam het tot protest.

“In de ogen van de bewoners is er niet enkel de politie te wantrouwen, maar ook justitie”, zegt criminologe Sofie De Kimpe (VUB). “Ik geloof niet dat justitie haar taak niet opneemt, maar het is moeilijk uit te leggen aan de burgers dat er een verschil bestaat tussen bijvoorbeeld Comité P (een extern controleorgaan op de politie, red.) en een onderzoeksrechter (die strafrechtelijk onderzoek voert bij het parket, red.). Het is een verantwoordelijkheid van de overheid om dat duidelijk uit te leggen, door verbinding en contact te zoeken met de buurt.” Het gaat hier, volgens De Kimpe, over extra preventiewerk, jeugdwerk en wijkgerichte politie.

Collectief geheugen

Haar antwoord is niet zo nieuw. In een recente parlementaire commissie over het vertrouwen tussen de politie en burgers wezen twee straathoekwerkers uit Kuregem al op hetzelfde probleem. “Er is iets structureels verkeerd aan de hand”, klonk het. De dood van Adil is in de ogen van veel bewoners namelijk geen alleenstaand geval. De vergelijking met de dodelijke aanrijding van Mehdi Bouda aan de Kunstberg is niet veraf, en het collectieve geheugen kan zelfs gelijkaardige incidenten opgraven tot in de jaren 90. Dat de politie nu in de zaak-Adil vrijuit lijkt te gaan, herinnert de bewoners er mee aan dat de politie in andere zaken ook werd vrijgesproken.

Tegelijkertijd is de aandacht de laatste weken weer volop gericht op geweld tégen politiemensen, bijvoorbeeld afgelopen week bij twee politiecontroles in Jette en nog een week eerder in Elsene bij een corona-interventie. “Ook de politiemensen zijn slachtoffer van de dynamiek in bepaalde buurten, net als Adil”, zegt De Kimpe daarover. Maar, zegt een bron uit de wijkwerking in Kuregem, die liever anoniem blijft: “Geweld tegen de politie en geweld door de politie zijn twee zijden van eenzelfde medaille. Het is niet omdat je over het ene praat, dat je het andere neutraliseert. Maar dat debat lijkt onmogelijk nu. Corona heeft geweld tegen politiemensen op scherp gezet, terwijl er geen erkenning komt voor de frustratie op straat.”

Identiteitscontroles

Volgens criminologe De Kimpe ontstaat die frustratie vaak als reactie op politiecontroles, die in wijken als Kuregem vaker worden uitgevoerd dan elders. “Uit onderzoek blijkt dat rellen bijna altijd, in 9 op de 10 gevallen, voorkomen na identiteitscontroles”, zegt De Kimpe. “Die worden in buurten met veel veiligheidsproblemen heel vaak toegepast, wat we overpolicing noemen. Vanuit de positie van de politie zijn die controles te begrijpen, want zij krijgen vragen van bewoners die zich onveilig voelen. Maar vanuit de kant van de burger is dat enorm frustrerend, want zij krijgen elke dag met identiteitscontroles te maken.”

De rellen van donderdagavond waren dan wel geen rechtstreeks gevolg op een politiecontrole, “maar het was wel een reactie op de politie die haar gezag uitoefent via politiepraktijken”, zegt De Kimpe, namelijk: de achtervolging van Adil. Dat het dan tot geweld komt tussen de politie en de burgers, moet volgens de criminologe niet het voornaamste gespreksthema zijn. “Dan praten we over die incidenten, terwijl de onderliggende problemen in die buurt, zoals criminaliteit en drugshandel, niet worden aangepakt”, zegt De Kimpe. “We weten dat er geen enkele impact is van identiteitscontroles op criminaliteitscijfers. Dat effect bestaat niet.”

Hoe het dan wel moet worden opgelost? “Het is nu aan de gemeente zelf om uit te zoeken hoe zij, via wijkpreventie, verbinding kunnen maken met de buurt”, vindt De Kimpe. Ze verwijst naar projecten rond burgerparticipatie uit het buitenland. In sommige Angelsaksische landen bestaan er bijvoorbeeld burgerraden om toezicht te houden op de politie.

“Om het vertrouwen tussen politie en burgers te herstellen, moeten zowel de overheid, de media als de leidinggevenden van de politie mee zijn in het verhaal. Dat wil zeggen dat zij problemen zoals racisme en de frustraties in de buurt erkennen.” Een deel van die frustratie gaat ook over het gebrek aan publieke ruimte in Kuregem, zegt de anonieme bron uit de wijkwerking. “Die moet opgeknapt en onderhouden worden, maar zulke lange termijninvesteringen blijven nog te vaak uit.”

'Een volledige reorganisatie'

Burgemeester Fabrice Cumps (PS) hield vandaag een oogje in het zeil tijdens de betoging aan het gemeentehuis. Hij zat vrijdagochtend nog samen met jeugdwerkers uit de wijk. "In samenwerking met de nieuwe korpschef Jurgen De Landsheer en de nieuwe commissaris voor Anderlecht gaan we voor een volledige reorganisatie van de politie in de gemeente. Meer gericht op nabijheidspolitie en dichter bij de bevolking. Dat is voor een stuk in Kuregem al het geval, waar de nabijheidspolitie al werkt via dit systeem."

Cumps had al eerder werk willen maken van grootschalige veranderingen, zoals activiteiten om de autoriteiten en de burgers dichter bij elkaar te brengen, maar corona strooide roet in het eten. "In september was een groot overleg met alle actoren in het veld gepland, maar die is dus niet kunnen doorgaan".