Onderzoeksrechter Anne Gruwez: 'De daad is monsterlijk, niet de dader'

Na de première van Ni juge Ni Soumise op het filmfestival van San Sebastian controleerden meerdere journalisten of Anne Gruwez werkelijk onderzoeksrechter is in Brussel en geen actrice die een fictief personage speelt. De jury van het festival moet dat nagelaten hebben, want zij beloonden de onderzoeksrechter met een speciale vermelding in de categorie beste actrice. Voor alle duidelijkheid: Ni juge ni soumise is een documentaire. Ter verschoning van degenen die moeite hebben om dat te geloven: het is een documentaire in de filosofie van Strip-tease en gedraaid door Jean Libon en Yves Hinant, twee veteranen van die legendarische human interestreeks van de RTBF. Dat betekent dat je een onversneden, provocerend stukje werkelijkheid ziet dat vreemder, wreder en grappiger is dan fictie.

Anne Gruwez is een kleurrijke figuur. Thuis houdt ze geen kat maar een witte rat. Naar het Justitiepaleis of de plaats delict tuft ze in een blauwe geit. Of ze nu voor een dominatrix, kindermoordenaar, vrouwenklopper of tasjesdief zit, nooit neemt ze een blad voor de mond. “Ik heb het eens uitgerekend. Het zou voor iedereen het goedkoopste zijn als u nu maar meteen doodgaat.”

We krijgen een wel erg onverbloemde blik op uw werk. Kan dat zomaar? Moeten uw ondervragingen van getuigen en verdachten niet binnenskamers blijven?
Anne Gruwez: Ik heb niets te maken met die camera. Regisseur Yves Hinant had de toelating van de gerechtelijke autoriteiten om zonder censuur het werk van een onderzoeksrechter te filmen. Van mij mocht alles gefilmd worden, ik heb nooit nee gezegd. Uiteraard moesten ook mijn cliënten akkoord gaan. Hinant wachtte hen en hun advocaten op aan de deur van mijn kantoor en vroeg dan hun akkoord om gefilmeerd (Brussels voor gefilmd, red.) te worden. Ik heb daar niets mee te maken. Ik ben daar nooit in tussenbeide gekomen en waarom niet? Het is niet mijn rol te filmeren, het is mijn rol om te oordelen.

Vindt u het een goede zaak dat het werk van de onderzoeksrechter wordt gedemystificeerd?
Gruwez: Over het bureau van de onderzoeksrechter bestaan veel fantasmen. Het is een geheimzinnige plek die je alleen betreedt als je iets slechts gedaan hebt. Yves Hinant betwist die fantasie door de realiteit van die plek te laten zien. Volgens mij bieden zijn film en tv-programma’s zoals Face au juge (op RTL-TVI, red.) mensen de kans om zich justitie opnieuw toe te eigenen. Justitie is de enige openbare functie die de naam van een deugd draagt. De functie mixt openbare dienstverlening (de handhaving of het herstel van de orde) en moraal. Dat moet voor iedereen begrijpbaar zijn. De film zou daar kunnen toe bijdragen.

Zijn de mensen in de film, onder wie een dominatrix en een moeder die haar kind vermoord heeft, representatief voor wie u zoal voor u krijgt of zijn de sensationelere gevallen eruit gepikt?
Gruwez: Yves Hinant antwoordt op die veelgestelde vraag dat de werkelijkheid nog veel erger is dan wat hij laat zien. Is dat waar? Is dat niet waar? Ik ben slecht geplaatst om daarover te oordelen, want ik doe gewoon mijn werk en dat gaat alle kanten uit. De film is representatief voor mijn milieu. De werkelijkheid kan zachter of erger zijn. Op een schaal van een tot tien laveert de film tussen vier en zeven.

In de film gaat u meermaals voort op uw intuïtie en nieuwsgierigheid. Is dat noodzakelijk voor een goede onderzoeksrechter?
Gruwez: Het zijn troeven. Er wordt gepraat over de afschaffing van de onderzoeksrechter. Het kan zogezegd niet dat degene die het onderzoek voert, ook beslist wie in voorlopige hechtenis moet. Het risico zou te groot zijn dat je volhardt in je eigen gedacht. Maar dat klopt niet. Mensen beseffen niet dat het intellectuele mechanisme achter het onderzoek voornamelijk nieuwsgierigheid is. Je moet je constant afvragen wat waar is en wat niet. Ik moet constant op mijn stappen terugkeren en mijn intuïtie in twijfel trekken. Ik vraag me af of … ik ga dus nagaan of … dat is de basis. Je gaat dingen na en stelt vast of je vermoeden juist was of niet. Je moet overal voor openstaan. Nieuwsgierigheid naar de waarheid - wat die ook moge zijn - is een van de voornaamste karaktertrekken van de onderzoeksrechter. Als je dat niet hebt, dan moet je er niet aan beginnen. Zonder een beetje intuïtie moet je er evenmin aan beginnen. Je moet de mensen kunnen ruiken. Als je moet beslissen of iemand in hechtenis moet worden genomen dan moet je niet de feiten, maar de mens beoordelen.

Hoe staat u tegenover het omstreden wetsontwerp dat mits het akkoord van een onderzoeksrechter huiszoekingen toelaat om uitgeprocedeerde vreemdelingen het land uit te zetten?
Gruwez: Ik ga zo antwoorden: een helaas overleden vriendin kon vertellen welke kleuren iemand wel of niet passen. Mij heeft ze altijd gezegd dat bruin mij niet staat. Ik ben geen bruinhemd. Begrijp je waar ik naartoe wil? Ik begrijp de politiek niet. Er wordt gevraagd om de christelijke waarden in te schrijven in het charter van de Europese Unie. De eerste christelijke waarde - een uitvinding van de kerk - is het asielrecht. Maar vandaag zouden we willen binnendringen in de huizen van de mensen die dat asielrecht verlenen en hen schrik aanjagen. Ben ik dom als ik dat niet begrijp? Ik herhaal: bruin staat me niet.

U draait al lang mee. Waar liggen de verschillen met dertig jaar geleden?
Gruwez: Moord is moord, maar de onderzoekstechnieken zijn erg veranderd. DNA-onderzoek is enorm geëvolueerd. Daardoor heb ik in 2000 een cold case van vijftien jaar tevoren kunnen oplossen.
Helaas zijn ook de misdrijven enorm geëvolueerd. Vroeger had je veel kleine diefstallen, inbraken enzovoort. Vandaag kennen we home invasion. De mens is ook zeer vindingrijk in manieren vinden om op oneerlijke wijze aan geld te komen. De onderzoekstechnieken zijn ferm verbeterd, maar hij is ons altijd een stapje voor.

Huiselijk geweld, drugzaken, verkrachtingen, moord: u ziet elke werkdag de mens op zijn lelijkst. Hoe mens te blijven en niet in cynisme te vervallen?
Gruwez: Simpel. Cynisme wijst op een afwezigheid van liefde voor de mens en ik hou van de mens. De mens is mijn gelijke. Al de driften waaraan mijn cliënten ten prooi gevallen zijn, heb ik zelf in het klein in mij. Iedereen heeft die in zich, maar bij sommigen is het evenwicht zoek. Ik kan niet cynisch zijn tegenover mijn gelijke, tegenover iemand van wie ik in theorie hou, omdat hij plotsklaps toegegeven heeft aan een bijzondere drift.

De buitenwereld mag van de duivel spreken, u blijft de mens zien?
Gruwez: De daad is monsterlijk, niet de dader. Een kind doden is monsterlijk, maar dat maakt van de dader nog geen monster. Het blijft een mens. Een mens is áltijd méér dan die ene verschrikkelijke daad. We zouden ervoor kunnen kiezen om te zeggen dat er mensen zijn die geen mensen zijn en hen uit de mensheid gooien, maar dat doen we niet. Dat gaat niet. Nogmaals: de daad is monsterlijk, niet de dader.

U kijkt niet weg van al die monsterlijke daden.
Gruwez: Zie ik alles? Of zien de anderen niets? Dat weet ik niet. Durven te kijken is wel verschrikkelijk belangrijk. Wat ik allemaal zie, maakt deel uit van de stad, maar het is gelukkig slechts een stukje van de stad.

U lijkt nogal verknocht aan deze stad. Zou u ook onderzoeksrechter kunnen zijn in een andere stad dan Brussel?
Gruwez: Een andere Belgische stad? Dat nooit! Er gaat niets boven Brussel! Mijn familie is afkomstig uit Gent, ik voel ook wel wat voor Gent, maar ik ben een echte Brusselaar. Ik hou enorm van de taal van Brussel. Wist je dat ‘dites une fois’ van het Vlaamse ‘zeg het eens’ komt? Ik bestudeer de Brusselse straten, want later wil ik een vertellende taxichauffeur worden. Ik rij graag mensen rond. Ze trekken nogal ogen als we de ene minuut door Matonge rijden, de volgende tussen de gruwelijke bouwsels van de Europese square en meteen daarna het door Victor Horta ontworpen Hotel van Eetvelde bewonderen en de andere art-nouveauparels uit de wijk van de Squares.

Anne Gruwez

• Geboren in Schaarbeek in 1956
• Advocaat op haar 22ste
• Lid van de Ligue des Optimistes
• Sinds 1989 actief in verschillende wijk- en actiecomités waaronder Inter-Environment Bruxelles
• Onderzoeksrechter in Brussel sinds maart 1993
• Oprichter van Dispositif Relais, een vzw die jongeren begeleidt die met het gerecht in aanraking zijn gekomen
• Favoriete auto: Citroën 2CV