Renovatie Justitiepaleis eindelijk van start: 'De grappen mogen nu ophouden'

Ongelooflijk maar waar: de werken aan het Justitiepaleis zijn begonnen. “De grapjes mogen ophouden. We zitten eindelijk op schema,” reageert architect André Demesmaeker, die alles in goede banen leidt. Over twee jaar verdwijnen de steigers aan de voorgevel. Tegen 2030 moet ook de rest van het gebouw weer op eigen benen staan.

Het Poelaertplein telt deze maand nieuwe werfcontainers. Alles wordt klaargezet om aan de langverwachte opknapbeurt van het Justitiepaleis te beginnen. De hele voorgevel krijgt daar een reiniging en losse stenen worden gecontroleerd en waar nodig hersteld. Er komt een hek om vandalisme en inbraak te vermijden. En lampen om het gebouw 's avonds in de verf te zetten.

Het is de eerste fase van een project dat zeker tot 2030 zal duren. De tweehonderdste verjaardag van ons land wordt dan meteen de deadline voor een Justitiepaleis zonder steigers. “Het gaat nu alleen om werken aan de buitenkant,” zegt architect-­restaurateur André Demesmaeker van de Regie der Gebouwen, de federale eigenaar van het gebouw. “Dat wil zeggen: alle gevels, ramen en het schrijnwerk dat in contact staat met de buitenlucht. Voor een latere renovatie van het interieur is net voor de zomer een haalbaarheidsstudie gestart.” Die moet ten laatste volgend najaar klaar zijn en meer zicht geven op de kosten en planning van zo'n totaalrenovatie van binnenuit.

Maar buiten beweegt er dus al wat. Architect Demesmaeker is de projectleider achter de restauratiewerken. Hij neemt ons mee door het gebouw waarvan hij de laatste jaren zowat elke steen en steiger moest leren kennen. “Hoelang deze stelling er al staat? Ik zou het niet exact weten,” zucht hij boven op de helipoort van het gebouw. Dat platte dak ligt achter de centrale koepel en is de basis voor de 'Spoetnik', een stellingentoren die tot boven reikt. “Ze moeten die hier hebben gezet voor de restauratie van de koepel in 2002. Na die werken is een deel van de stellingen verplaatst naar de sokkel. En daarrond zijn rond 2005 weer nieuwe stellingen aangebracht.” De meeste daarvan zijn nog stabiel genoeg om te blijven dienen, zegt hij, maar de houten planken erop zijn meestal verrot. “Dat is levensgevaarlijk, dus zullen we die planken vervangen en verstevigen. Daarmee beginnen we nu. Zo vermijden we latere vertraging in de werken.”

Vertraging. Het klinkt stilaan relatief voor een monument dat al sinds de jaren 1980 verpakt is in ijzer. Demesmaeker is er nu acht jaar mee bezig. Voordien restaureerde hij onder meer de Congreskolom en het Paviljoen der menselijke driften in het Jubelpark. In 2014 kreeg hij de opdracht van zijn carrière: de hele buitenkant van het Justitiepaleis. “En nu zijn we echt begonnen,” zegt hij opgetogen. “Niet dat ik de voorbije jaren niet heb gewerkt. Er wordt mij vaak gevraagd waarom dit allemaal zo lang duurt. Dat komt voor een groot deel door de procedures. Je moet studiebureaus en aannemers aanstellen via openbare aanbestedingen en soms krijg je geen goede offerte en sleept dat aan. De huidige staatssecretaris voor de Regie der gebouwen, Mathieu Michel, wil het project absoluut doen slagen. Maar ook vorige ministers, zoals Jan Jambon en Koen Geens, hebben belangrijke stappen gezet voor de restauratie. Ik geloof niet dat één minister deze renovatie niet wil. Daarvoor is het Justitiepaleis te belangrijk.”

Vergeten ruimtes

De federale regering trekt voor de eerste fase aan de voorgevel en zuilengalerij nu 31,7 miljoen euro uit. “Hier vallen de werken goed mee, want door de beschutting zijn de muren hier redelijk goed bewaard,” zegt Demesmaeker wanneer we boven in het peristilium staan. Die open inkomhal is buitenruimte en dus deel van zijn opdracht. “Een beetje stenen repareren, een beetje stofzuigen, de vloer eens dweilen,” zegt hij lachend, wijzend naar hopen stof en duivenpoep op de richels. De architect doet zijn job met humor, dat merk je. “Ik mag dan ook al acht jaar dezelfde grapjes horen. Of ik de man ben die de stellingen mag repareren? Nu mag het ophouden, want we zijn begonnen en we zitten op schema qua timing en budget. Al lach ik zelf mee, hoor. Ik heb een stuk stelling op mijn bureau gezet.”

De voorbije jaren leerde Demesmaeker het Justitiepaleis vooral langs buiten, maar ook binnen kennen. “Het blijft een plezier om hier te werken, zo'n fascinerend gebouw. Ik ken nog lang niet alle ruimtes,” zegt hij. Dat zijn er minstens 282, als je enkel de zalen en kamers telt, en zelfs 2.432 met elke trap, hal, berg- of lifthokje erbij, weet de Regie der Gebouwen. Van het peristilium gaan we via smalle wenteltrappen helemaal naar de koepel op het dak. “Niet verdwalen,” lacht Demesmaeker in de zoveelste bocht. “Bij elke ruimte denk je toch: zou dit geen mooie loft zijn?” glundert hij in een hoge zaal aan de zijkant. Gietijzeren trappen slingeren er kruiselings naar boven.

Helemaal onder de koepel huist, dankzij een vals plafond in hout, een ruimte waar makkelijk honderd man in past. “Wat denk je, een feestzaal?” lacht de architect. Het vals plafond moet in de toekomst verdwijnen om het daklicht uit de koepel weer helemaal tot in de centrale hal te laten schijnen. Maar ook elders in het gebouw is zo'n feestzaal of loft onmogelijk, zegt Demesmaeker. “Ik weet dat die voorstellen ooit circuleerden, maar je kan dat hier niet veilig organiseren. De trappen zijn veel te smal om snel buiten te raken en ik zie geen ruimte voor een nieuwe nooduitgang.” Om dezelfde reden moest Justitie ongeveer tien jaar geleden een sportzaal voor veiligheidsoefeningen boven in het gebouw verlaten. “Van hieruit kan je een gewonde niet naar buiten dragen,” toont Demesmaeker. De sportzaal ligt er vandaag stoffig, maar intact bij met posters aan de muur, een vergeten tafel en een lege fles champagne.

Misschien achtergelaten door inbrekers, want ook in andere ruimtes liggen soms lege flesjes of afval op de grond. Het kwam vroeger voor dat mensen de stellingen op klommen en hier in groepjes kwamen drinken. Tot in de koepel toe, op 104 meter hoogte, zijn tags en gekraste namen terug te vinden van krakers en urban explorers die er op eigen houtje raakten. De gemarkeerde jaartallen gaan van 1976 tot 2022, en ook deze augustus is nog maar eens ingebroken via de steigers, weet een van de medewerkers van Demesmaeker. “Levensgevaarlijk,” benadrukt die. “Het is goed dat de werken eindelijk beginnen. Zo krijgen de stellingen beveiliging en meer sociale controle. De kans op inbraak zal dalen.”

Tien kadavers

De jaren van verloedering brachten ook gebroken ruiten en geforceerde deuren: telkens een nieuwe opening voor inbrekers, én voor duiven. “Ze vliegen hier binnen en vinden de weg niet meer terug,” zegt Demesmaeker. In meerdere gangen en kamers ligt het vol duivenpoep en onderweg passeren we zeker tien kadavers, in elk denkbare staat van ontbinding. De fotograaf wordt gevraagd geen beelden te nemen van zalen met archieven. Die staan meer dan eens op de gang of op zolder, in verbleekte mapjes of verdwaald op de grond. Echtscheidingspapieren uit de jaren 1980 liggen er bedekt onder de uitwerpselen van duiven en grijze veren.

Justitieminister Vincent Van Quickenborne (Open VLD) beloofde onlangs een versnelde digitalisering van deze en andere gerechtelijke archieven. Toch helpt het aftandse Justitiepaleis het imago van justitie niet vooruit. Het regende er al binnen in rechtszalen, het plafond van de griffie van Cassatie viel al eens naar beneden en kantoren sukkelen met vocht en schimmel op de muren. De politie moet daardoor sinds 2017 alle bewijsmateriaal voor rechtszaken, zoals wapens, computers en lichaamsdelen op sterk water, elders in bewaring geven. Ook in de kelder raakten al heel wat archieven verloren door waterschade. De nood aan renovatie is dus al jaren hoog. Her en der in het gebouw zie je opgesmukt plamuurwerk. Onder het plafond van de centrale hal, de zaal van de verloren schreden, hangt een net om vallende verfresten op te vangen.

“Wat ik buiten doe, is pure restauratie. Het gebouw is beschermd, dus wij vervangen geen enkel origineel element. We plaatsen alle ramen en beelden terug, geverfd of hersteld. Binnen zal dat niet volstaan. Er moet heel veel hertekend worden,” legt de architect uit. Een van de vragen gaat dan over het leidingennetwerk, waar Demesmaeker nu moet afblijven. “Wij kunnen een dakgoot of regenpijp buiten wel herstellen, maar vanaf die leiding de muur in gaat, zijn we niet meer bevoegd,” toont hij buiten op het dak. “Zie je hoe smal sommige buizen zijn om hevige regen van de koepel op te vangen?” Hij wijst naar een dunne regenpijp op een van de binnenkoeren. “Gelukkig zijn de daken enkele jaren geleden vernieuwd.” Er wordt ook bekeken of nieuwe kantoren op de binnenkoeren los van de gevels kunnen worden geplaatst, een zogenoemde box-in-box.

Het is duidelijk dat de toekomstige renovatie nog een pak complexer wordt dan de gevelrestauratie die nu begint. “Ik moet geen rekening houden met gebruikers,” zegt André Demesmaeker. “Bij het interieur moet je luisteren naar zeker acht hoven en gerechtelijke diensten die allemaal een aparte werking hebben. En dan begint de stoelendans: wanneer je de kantoren van Cassatie opknapt, moeten zij verhuizen naar een andere vleugel of verdieping, maar daar zit weer een andere dienst.” Die hele planning is een vraag voor het studiebureau, dat volgend jaar met een eerste idee moet komen.

In elk geval zal het Justitiepaleis de deuren niet openen voor het brede publiek. Het parlement besliste in 2016 al dat het gebouw voorbehouden blijft voor gerechtelijke functies. De modale Brusselaar zal het vervolg van de werken dus minder voelen, zodra de steigers buiten verdwijnen. Of moeten we om de zoveel jaar opnieuw restaureren? “Niet met regelmatig onderhoud,” zegt Demesmaeker. “In je eigen huis moet je ook af en toe de voegen controleren en de ramen verven. Hier is dat niet anders. Met hoogtewerkers kunnen we veel van die klusjes opvangen,” zegt Demesmaeker. “Zolang ik leef hoop ik hier geen stelling meer te zien.”

Herbekijk hier de Big City-aflevering over het Justitiepaleis: