Op stap door de Josaphatsite, waar Brussel nog wild is

Wat doe je met een immense lap braakland in de stad, een terrein dat in de loop der jaren is uitgegroeid tot een paradijs voor insecten, vogels en vossen? Zoveel mogelijk woningen bouwen? Er een natuurreservaat van maken? Of is een intelligent compromis mogelijk? Met die vragen worstelt de Brusselse regering voor de Josaphatsite. We trokken met een natuurkenner door het gebied. “Laat het toch zo, de mens heeft al op zoveel plekken zijn stempel gedrukt.”

"Een bonte specht!” Véronique Daems heft haar hand op en onderbreekt ons gesprek, zoals ze dat wel vaker zal doen tijdens onze tocht over de friche Josaphat. Terwijl we zelf hoogstens wat gefladder merken, is onze gids een crack in vogels herkennen. Amper twee minuten later heeft ze al een groene specht gespot en tussendoor wijst ze op het gezang van een roodborstje. “Wist u dat de roodborstjes uit het noorden hier overwinteren, terwijl die van hier verder zuidwaarts trekken? Het is een van de dingen die ik zo mooi vind aan natuurobservatie. Het doet je anders kijken naar het leven: we zijn niet de enigen die rondploeteren op deze aarde. En of we nu op één plek of op een andere wonen, het is toch een beetje le hasard de la vie.”

We bevinden ons op het terrein van het voormalige rangeerstation Josaphat, een ongebruikt en wat verscholen gebied van liefst 25 hectare op de grens van Schaarbeek en Evere, vlak bij het gelijknamige park. Het station werd opgegeven in 1994, later verdwenen ook de rails en geleidelijk won de natuur er terrein. De treinen van lijn 26, die rijden wel nog dwars door het gebied en zorgen meteen ook voor een ecologische corridor richting Vlaanderen en het kerkhof van Brussel. De lokale vossen zal die nabijheid van de trein overigens worst wezen: op amper een meter van de rails tellen we vier ingangen naar een burcht in de spoorberm.

De natuurwinst op de site is soms spectaculair. Zo is de friche de voorbije jaren uitgegroeid tot een nationale hotspot voor wilde bijen, met dank aan de vele verschillende bloemen. “We hebben hier al 120 verschillende soorten waargenomen,” vertelt Daems. “Kenners uit het hele land komen hier bijen bestuderen. En deze zomer fotografeerde mijn vriend zelfs een soort die nog nergens anders in België werd waargenomen, de zwartpootwolbij!”

Vandaag is het te koud voor de meeste insecten en zijn er ook amper nog bloemen die ze kunnen aantrekken. Toch valt er nog genoeg te ontdekken op en boven het terrein dat 35 voetbalvelden groot is. Daems wijst naar twee torenvalken in de lucht. “Ook buizerds en sperwers zie je hier geregeld. En de slechtvalken van de VRT-toren komen hier vaak jagen. Dit is een beetje hun tuin.”

Het is onze eerste keer op de friche en vooral de omvang van het terrein maakt indruk. De peervormige site is van steel tot kroontje bijna een kilometer lang. Plekken waar je in Brussel de blik op oneindig kan zetten als hier, we kennen er verder geen. Dat geldt ook voor de vogels, weet onze gids. “Zo'n uitgestrekt stuk open en wilde natuur, dat is een uitnodiging om te landen die je elders niet in de stad vindt. Bovendien heeft het dezelfde oriëntatie als de trek­routes: noordoost-zuidwest.”

Daems is een van de natuurliefhebbers die het gebied de voorbije jaren ontdekten als stadsjungle. En als het aan haar ligt, blijft de site ook in de toekomst grotendeels onaangeroerd. “Je zou kijkhutten kunnen zetten en zo een pedagogische functie geven aan het gebied, maar zodra je hier een park van maakt, verlies je al een heel groot deel van de biodiversiteit. Laat staan met een echte woonwijk.”

Gedateerd plan

En die biodiversiteit, die is meer dan een nice to have voor natuurwaarnemers, benadrukt Mathieu Simonson van Sauvons la friche Josaphat. “Wilde bijen, dat betekent ook bevruchting van landbouw­gewassen. En veel experts zien een directe link tussen de vernietiging van ecosystemen en de opmars van pandemieën als Covid-19.”

Het standpunt van de natuurliefhebber staat lijnrecht tegenover de plannen van het Gewest, dat eigenaar is van het terrein. Dat zag er tot vorige maand 1.400 woningen ontstaan, vooral aan de westkant van de sporen. Het gros daarvan zouden privéappartementen zijn (55 procent), naast sociale huurwoningen (22 procent), koopwoningen voor middeninkomens (18 procent) en sociale koopwoningen (5 procent).

Behalve veel woningen moeten er ook een basisschool, crèche en sportzaal komen en zou de industriezone aan de overkant van de spoorweg uitbreiden en verdichten. Voetgangersbruggen zullen de twee geïsoleerde peerhelften verbinden. Langs de treinrails werd dan weer een 'spoorpark' getekend, een smalle strook groen van vier bomen breed.

Het regeringsplan dateert al van 2014, een moment dat de Brusselse bevolking nog groeide als kool. Elke tweede beleidsmaatregel van de regering werd in die jaren wel gemotiveerd door de 'demografische boom'. Alleen is die groei de voorbije jaren fors gekrompen. In de ogen van veel waarnemers is het plan dan ook hopeloos gedateerd.

Die kleinere bevolkingsgroei is maar een van de redenen waarom het regeringsplan vandaag onder vuur ligt. Een bonte coalitie van verenigingen hekelt ook de mobiliteitsoverlast door het plan, het gebrek aan participatie en de geringe aandacht voor biodiversiteit. Dat het regeerakkoord koelte-eilanden bepleit, terwijl hier een enorme verfrissingslap wordt dichtgebouwd, helpt evenmin. Het smalle spoorpark wordt daarbij vooral als een groen schaamlapje ervaren.

De protestbeweging kreeg het afgelopen jaar vaart en een petitie tegen de regeringsplannen verzamelde ondertussen bijna tienduizend handtekeningen. In juni volgde een vernietigend advies door de gewestelijke ontwikkelingscommissie Richtplan van Aanleg (RPA) voor de site. Dat is het stedenbouwkundige kader voor de zone. De regering moest wel terugkrabbelen. Minister-­president Rudi Vervoort (PS) liet al weten dat er voor het eind van het jaar een bijgestuurd ontwerp komt, gevolgd door een nieuw openbaar onderzoek in de lente.

Morrelen in de marge

De hamvraag bij veel betrokkenen is nu: hoe grondig wordt het plan herbekeken? “We vertrekken nog steeds van het huidige project, maar willen er meer dan wat details aan wijzigen,” legt directeur territoriale strategie Tom Sanders (perspective.brussels) uit. “Het aantal woningen gaat naar beneden en er zal meer aandacht zijn voor biodiversiteit en een kleinere mobiliteits- en parkeerdruk. Het spoorpark? Dat blijft, maar kan wellicht uitgebreid worden.”

De antwoorden van perspective.brussels wijzen niet meteen op een tabula rasa. Nochtans is het net dat wat de lokale actiegroepen vragen. “Het plan zit zo fout, dat het niet helpt om te gaan morrelen in de marge,” vindt Steyn Van Assche van Bral. De stadsbeweging maakt deel uit van de protestcoalitie, waar ook Sauvons La Friche Josaphat, Josaph'Aire, Natagora Bruxelles, IEB, ARAU, collectief 'Bas les PAD' en bewoners toe behoren.

Tegelijk beseft Bral dat het niet realistisch is om van de site één groot natuurreservaat te maken. “We pleiten ervoor om te verdichten waar nu al bebouwing is, in het smalle deel van de peer, waar ook al het station van Evere ligt. Als je dat doet kan je van een groot deel van de brede groene zone in het zuiden een natuurreservaat maken dat publiek toegankelijk kan zijn. De overgang tussen die twee kan geleidelijk gaan, via een park.”

Gazon van gisteren

Dat actiegroepen graag ingrijpende aanpassingen willen, is niet zo verwonderlijk. Maar als we architect, voormalig Vlaams bouwmeester en Brusselaar Leo Van Broeck bellen, zit die grotendeels op dezelfde golflengte als Bral. “We hebben vandaag een klimaatprobleem, maar de crash van onze ecosystemen is nog ernstiger. We moeten dringend ruimte aan de natuur geven, ook in de steden.”
Hoe zou Van Broeck dat dan aanpakken? “Helemaal volbouwen of van alles een reservaat maken is veel te zwart-wit. Ik zou maximaal een derde bebouwen, in de noordelijke smalle zone. Dan kan je nog ruim een derde als natuurreservaat inrichten en wat minder dan een derde als park bij de woningen. En maak daar dan meteen een wild park van, afgereden gras, dat is van gisteren. In die woonzone zorg je vervolgens voor appartementen met grote balkons met plaats voor kruiden, dakterrassen met stadslandbouw en vogelkasten. Maak er een pretmachine van, we leven verdorie in 2020!”

De keuze voor een veel grotere groene zone, hoeft voor Van Broeck niet eens ten koste te gaan van veel woonoppervlakte. “Je mag in de woonzone best wel wat verdichten en het mag er ook wat hoger. Als je dat toelaat kan je een veel serener debat voeren. Zodra een ontwikkelaar – hier de overheid – weet dat ze een bepaald aantal vierkante meter kan bouwen, zal ze veel opener staan tegenover wijzigingen aan het project. Maar mocht ik de Brusselse regering zijn, zou ik dat debat wél eens echt voeren. En niet pas op de overlegcommissie, als het hele project al in kannen en kruiken is.”

Onze hobbygids op de Josaphatsite, blijft ondertussen hopen op een echt natuurreservaat. “Elk seizoen is hier wel iets nieuws te zien. Tijdens de vogeltrek heb ik hier al formaties van honderd ooievaars zien overvliegen. En in de zomer zit het vol met boomkrekels. Die horen eigenlijk in Zuid-Europa thuis, maar de spoorlijn brengt ook veel migranten mee. Als je hier 's avonds je ogen sluit, waan je je echt aan de Middellandse Zee."

Dat je toch moeilijk zo'n immens terrein in de stad kan laten liggen, werpen we op. “Waarom niet?” repliceert Daems. “De mens heeft al op zoveel plekken zijn stempel gedrukt.” Bij het afscheid krijgen we nog wat huisvlijt van de actiegroepen mee: een fotocollage met opmerkelijke waarnemingen op de site en een sticker met een afbeelding van de zwartpootwolbij. De begeleidende tekst laat geen twijfel over de ambitie van de natuurliefhebbers: “Let the friche bee.”