Orchideeënhotspot verkeerswisselaar op de schop: 'Deze pracht vind je nergens anders'

Dé hotspot voor orchideeën in ons land is, raar maar waar, de verkeerswisselaar in Strombeek. Voor de verbreding van de Ring gaat die kruising met de A12 binnenkort volledig op de schop. Daarom verzamelen Natuurpunt en de Plantentuin van Meise zaden om de plantjes elders een kans te proberen geven. “Deze pracht vind je in geen enkel natuurgebied in België.”

Gehuld in gele fluohesjes banen we ons een weg door okselhoog grasland, vol bloemen waarop bijen en hommels druk tikkertje spelen. Tussen knoopkruid, margrieten en boterbloemen speuren twee onderzoeksters naar wilde, inheemse orchideeën. Een stevig achtergrondgeruis verraadt dat we niet in een natuurgebied zitten, maar op wellicht de meest onwaarschijnlijke plaats voor zo'n zoektocht: de grasranden van de verkeerswisselaar in Strombeek, waar de snelweg A12 en de Ring rond Brussel elkaar kruisen.

Vanop de Boechoutlaan, die langs de verkeerswisselaar loopt, zijn we de wetenschapsters het veld in gevolgd. Dat mag alleen dankzij de speciale vergunning van het Agentschap Wegen en Verkeer die het personeel van de Plantentuin van Meise heeft om hier langs de snelweg te lopen. Voorwaarde: telkens op voorhand waarschuwen en altijd fluohesjes dragen. Annelies Jacobs, wetenschappelijk medewerkster van Natuurpunt, en Sandrine Godefroid, specialiste zadeninzameling bij de Plantentuin, lezen op hun telefoon de gps- coördinaten af van plekken waar eerder orchideeën zijn gespot.

Grootste populatie van het land

Binnen de vijf minuten doemt het eerste hondskruid op. Die plant staat ook wel bekend als piramideorchis, een naam die haar meer eer aandoet: een purperen orchidee is het, met tientallen bloemetjes in een duidelijk driehoekige vorm. Net zoals de meeste inheemse orchideeën staat ze op de Rode Lijst van bedreigde planten. “Deze orchidee kwam vroeger enkel in Zuid-België voor,” zegt Godefroid, “maar is door de klimaatopwarming nu ook hier te vinden. In Vlaanderen blijft ze uiterst zeldzaam.”

Vanuit de Plantentuin is het slechts een boogscheut tot aan de verkeerswisselaar van Strombeek. Door contacten met de lokale Natuurpunt-afdeling zijn de experts al decennia op de hoogte van de bijzondere plantenweelde. Nadat het Agentschap Wegen en Verkeer in 2000 met ecologisch maaibeheer van de snelwegbermen begonnen was, stapelden de uitzonderlijke vondsten zich er op.

“Deze bermen zijn iets waar we in natuurgebieden jaloers op zijn,” vertelt Jacobs van Natuurpunt, die enthousiast de ene na de andere foto neemt. “Als we in een natuurgebied ergens één piramideorchis zien, zijn we erg blij, terwijl er hier tientallen staan. Dat vind je in geen enkel natuurgebied in België. Dit is echt een unieke plek.”

Dat zeldzame planten hier zo goed gedijen heeft meerdere redenen. Het ecologische maaibeheer, en de timing daarvan, speelt een belangrijke rol. Het Agentschap Wegen en Verkeer maait de bermen hier twee keer per jaar. Op vraag van Anne Ronse, dé specialiste van de verkeerswisselaar bij de Plantentuin die er door ziekte niet bij kan zijn, gebeurt de eerste maaibeurt pas na 15 juli, of zelfs 1 augustus.

“Als ze niet zo frequent zouden maaien, zou het landschap hier snel verruigen,” zegt Jacobs, “met bramen en netels tot gevolg. Pas als je dat maaibeheer jaren volhoudt, krijg je de bloemenrijke glanshavergraslanden die je hier ziet. En dat is Europees habitatrichtlijngebied.”

De geur van onwelriekende geitenbok

Zeldzame topnatuur, zeg maar, waarin de afgelopen tien jaar steeds meer uitzonderlijke orchideeën als de riet- of bokkenorchis opduiken. Het feit dat de toegang tot de wegbermen voor mensen verboden en soms ook levensgevaarlijk is, helpt de natuur ook.

De bokkenorchis is enorm spectaculair, hadden Godefroid en Jacobs voor de tocht met glinsterende ogen beloofd. Wie op een De Lijn-bus wacht aan de ietwat morsige halte De Villegas kan het niet vermoeden, maar de orchideeën groeien in de steile snelwegberm erachter. Grote kanjers zijn het, bijna een meter hoog, een van de grootste wilde orchideeën van het land. De geur is die van een “onwelriekende geitenbok”, vandaar de naam. Maar de plant maakt dat goed met haar sierlijke uiterlijk: een kluit grijsgroene bloemen met bijzonder lange gekrulde lippen.

Warmteminnende planten als de bokkenorchis houden van de steile hellingen van de verkeerswisselaar, die voor beschutting tegen de wind zorgen. Bovendien zijn ze hoog op het talud in de winter beschermd tegen aangewaaid strooizout van de snelweg.

Een laatste belangrijke factor is de lokale bodem, legt Ronse later uit aan de telefoon. “Door kunstmest bevat de grond op de meeste plaatsen nu veel te veel stikstof en fosfor, en daar kunnen orchideeën niet tegen. Hier in de buurt zit veel kalk in de bodem, die de fosfor bindt en voor de schrale gronden zorgt die veel intussen zeldzame planten nodig hebben. Daarom is het belangrijk dat het maaisel bij elke maaibeurt wordt afgevoerd, om extra voedingsstoffen te vermijden.”

Achterste van een vrouwtjesbij

Het resultaat van dat alles: een vrijhaven voor nationaal zeldzame soorten als zomerbitterling en de parasitaire blauwe bremraap, en minstens vijf soorten orchideeën. Naast de bokkenorchis en het hondskruid komt hier de bijenorchis voor, en de riet- en nachtorchis in beperktere aantallen. Hoewel we op twee plekken komen waar de bijenorchis normaal groeit, kunnen we de lila bloemetjes niet vinden. Het is waarschijnlijk nog iets te vroeg op het jaar.

“Die orchidee heet zo omdat de onderlip van de bloem lijkt op het achterste van een vrouwelijke bij,” vertelt Jacobs monkelend. “Ze is zelfs harig aan de rand, zodat mannelijke bijen zich voortdurend vergissen. Ze proberen te paren met de bloem en bij die pogingen komen ze onder het stuifmeel te zitten.”

Helaas is deze orchideeënhotspot bedreigd. Bij de verbreding van de Ring, nu voorzien binnen een jaar of drie, zou de verkeerswisselaar met zijn veertig hectare aan graslanden helemaal op de schop gaan (zie kader). Die verbreding zou oorspronkelijk al in 2019 of 2020 begonnen zijn. Daarom heeft Anne Ronse van de Plantentuin drie zomers lang zaden rond de verkeerswisselaar ingezameld. “Vorig jaar had ik pech met het weer,” zegt ze. “Desondanks hebben we toch een piepklein anjertje ontdekt: elke keer vinden we nieuwe soorten.”

Infrastructuurwerken en bouwplannen bedreigen meer bijzondere soorten. Daarom loopt sinds vorig jaar een project om overal in Vlaanderen zaden te oogsten van zeldzame planten. Annelies Jacobs coördineert een netwerk van vrijwilligers die de klus moeten klaren, en werkt daarom nog zeker een jaar nauw samen met de Plantentuin, waar ze in een zadenbank worden bewaard. “We zijn niet bijzonder gelukkig dat we zaden moeten inzamelen, maar we willen planten elders toch een nieuwe kans geven,” zegt Jacobs.

“Al is het helemaal niet zo makkelijk om bijvoorbeeld orchideeën uit te zaaien. Uit duizend zaden komt misschien één procent plantjes, en die populatie overleeft niet altijd. Orchideeën hebben een specifieke schimmel in de bodem nodig om te groeien, en groeien heel traag. Misschien dat het in de toekomstige snelwegbermen van de verkeerswisselaar ook lukt, maar mensen moeten wel beseffen dat de natuur niet volledig maakbaar is.”