De sociale utopie die even werkelijkheid werd: ‘Er komt geen nieuwe Allee du Kaai’

Nu Allee du Kaai op zijn einde loopt, blikt een boek terug op de plek die de voorbije acht jaar een vrijhaven werd voor buurt- en stadsbewoners die elders uit de boot vielen. Voor projectverantwoordelijke Tine Declerck de aanleiding om een noodkreet te slaken, want het sociale, tijdelijke gebruik bevindt zich in een diepe crisis. “Gelijkaardige projecten worden door de steeds strakkere kaders en regelgeving onmogelijk gemaakt.”

Tijdens de woensdagpermanentie is Allee du Kaai alles tegelijk: speel-, praat- en vertrouwensbarak, altijd rumoerig, maar ook kalmerend, want er wordt zowel ingezet op vrijheid als op veiligheid. Niets moet en (bijna) alles kan in deze no-nonsenseruimte in een moeilijke, heterogene buurt. Kinderen raken al skatend, voetballend en worstelend hun adrenaline kwijt. Tienermeisjes verkopen het ene moment limonade en Freedom-pintjes achter de bar, het andere amuseren ze zich aan een van de pingpongtafels. Elders oefenen street dancers nieuwe moves en sjouwen jongvolwassenen met meubels. Terwijl we neerploffen in een comfortabele zetel, krijgen we net als iedereen die hier binnenvalt een kop koffie of thee aangeboden. Vertrouwen ontvang je door het te schenken, hebben we onthouden uit het kleurrijke, maar kritische naslagwerk dat afwisselend speels en ernstig terugblikt op dit unieke sociaal experiment.

Initieel was het de bedoeling dat de lancering van het boek zou samenvallen met de volledige afbraak van het tijdelijke gebruiksproject dat al sinds 2014 broeit tussen de Havenlaan en de Materialenkaai, maar Allee du Kaai krijgt nog wat respijt en zal uiteindelijk in twee fasen uitdoven. Tegen begin maart moet de vzw Toestand, die het project runt, iets meer dan de helft van haar 9.000 vierkante meter ‘teruggeven’ aan Leefmilieu Brussel. In maart 2023 volgt de rest. Zoals voorzien, wordt er dan plaats geruimd voor een publiek stadspark, inclusief grasplein, skate- en sportterreinen. Dat moet de kanaalzone tussen de Sainctelettebrug en het Redersplein extra adem- en groenruimte geven.

Voor het zover is, zet het boek in de verf hoe spectaculair Allee du Kaai was en nog even zal zijn, want “straks is het definitief gedaan,” stelt projectverantwoordelijke Tine Declerck. “Er komt ook geen nieuwe Allee du Kaai. Elke oproep om een gebouw of een stuk grond een tijdelijke gebruiksfunctie te geven, of die nu komt van de stad of de privé, is zo gepredestineerd dat wat wij nu doen in de toekomst onmogelijk wordt. De regelgeving, de kaders en de context zijn sinds 2014 danig veranderd dat sociale tijdelijke gebruiksprojecten met uitsterven bedreigd zijn.”

En dat terwijl de sleutel achter het succes van Allee du Kaai net lag bij een erg pragmatische mindset. “Vooraf amper plannen maken kan vanuit zakelijk perspectief dramatisch klinken, maar voor het sociale en participatieve experiment dat wij op deze plek wilden ontwikkelen is het een zegen gebleken. Het was ook de enige manier om ervoor te zorgen dat wat er zou gebeuren gaandeweg gemeenschappelijk werd ingevuld. Leg je zoiets op voorhand vast, dan is er geen inspraak van de mensen voor wie je het doet.”

Buurtliving

Renaud Tondeur, directeur bij Leefmilieu Brussel, noemde het destijds door Toestand ingediende dossier “zot, chaotisch en slordig”, maar hij zei ook dat de principes goed zaten en dat dat belangrijker was voor een langetermijnproject dan een gedetailleerd plan. “Dat is nog steeds zo,” vervolgt Declerck. “Enkele weken geleden deed de stad een oproep om voor het gebouw naast Manneken Pis een tijdelijk gebruiksproject voor te stellen. Het moet echter zo strikt uitgewerkt zijn qua budget en logistiek dat je haast niet meer kan stilstaan bij de noden van de buurt.”

“Wij hadden toen we hier aankwamen makkelijk onze vrienden kunnen uitnodigen en een programmatie kunnen uitstippelen waarbij vooral filmstudenten en kunstenaars aan hun trekken zouden komen, maar dat was niet het vertrekpunt.” Meer zelfs, alle aanvragen van de overheid, banken of multinationals om in deze superdiverse omgeving een hippe reclamespot te komen draaien werden systematisch afgewezen. ING, Apple en Brussel Bad kregen principieel nul op rekest. “Een organisatie als Brussel Bad biedt ook een zandbak en hiphopworkshops aan, maar onze insteek is niet commercieel. Onze zandbak is er in de eerste plaats voor de kinderen uit de nabijgelegen appartementsblokken, die nergens anders terechtkunnen. Krijg ik verschillende aanvragen binnen voor een vergaderzaaltje, dan gaat de voorkeur altijd uit naar die groep die elders het minst makkelijk toegang heeft tot ruimte.”

Ruimtes worden bij Allee du Kaai opgevat als hefbomen om de samenleving op een harmonieuzere manier te herprogrammeren, heet dat in het theoretische deel van het boek, verwijzend naar het dik vijfhonderd jaar oude Utopia van de Engelse humanist Thomas More. “Eigenlijk vullen wij de gaten op die de maatschappij laat liggen. Met een gratis skate-stage kan een moeder uit de buurt haar kroost een namiddag vertier bezorgen, terwijl ze zelf misschien haar sociale isolement doorbreekt, want tegelijk bieden wij hier een livinggevoel. Wil je zelf een project voorstellen, dan geven we je eerst enthousiasme en vertrouwen. De administratieve rompslomp is voor later. Mensen worden elders al genoeg bij het handje gehouden. Ja, we zijn een kiekenkot, maar wel een dat goed functioneert.”

Dynamische koterij

Toen een papa uit een appartement in de Maritiemwijk op de pelouse een konijnenhok bouwde voor zijn kinderen, speelden andere buurt­bewoners daar meteen op in door ook engagementen aan te gaan. Van dat soort dynamiek leeft Allee du Kaai op. Hoe langer je rondloopt in dit onbestemd stukje niemands- en allemansland, hoe meer hun slogan ‘Voor koterij, tegen hokjes’ tot zijn recht komt.

“Fans van pakweg salsa en hedendaagse dans komen overal al aan hun trekken, maar liefhebbers van krumping, een dansstijl uit de hiphop waarmee je jongeren soms aan Brussel-Luxemburg aan de slag ziet gaan, hadden niet eens een dak boven hun hoofd.” Dat hebben ze nu wel, in een containerlokaal dat Leefmilieu Brussel hier vorig jaar optrok.

“Krijgen we binnenkort ook nog even hun tuiniersgebouw (dat eerst voorzien was voor de krumpers) in bruikleen, dan hebben we zowel een poort aan de Havenlaan als aan de Materialenkaai. ‘Ga je daar nog aan beginnen als alles tegen de grond moet?’ vraagt men ons nu. Maar waarom niet? Zes maanden is gigantisch lang om iets te ontwikkelen.”

Leefmilieu Brussel laat in het boek alvast doorschemeren dat ze het jammer vinden dat die sociale dynamiek grotendeels zal wegvallen wanneer Allee du Kaai vervangen is door een publieke groenpromenade. Zonder overdekte ruimtes zullen hun parkwachters-animatoren het verschil moeten maken. Daar was ook Allee du Kaai vragende partij voor, want als eerstelijnswerkers kunnen ze direct inspelen op de noden van de parkgebruikers. “Idealiter installeren ze zich zelfs voor wij hier vertrokken zijn om zo langzaam het vertrouwen met de buurt op te bouwen. Als het park er is, zouden we ook met Toestand graag beperkt aanwezig blijven. Een zaaltje in het gerenoveerde Ackermansgebouw aan de overkant van de brug is een mogelijkheid.”

Pragmatiek van het huis

“Je kan je afvragen hoe relevant een participatief project uit 2014 nog is in 2022,” besluit Declerck met een kritische noot. “Een aanpasbaar traject had de noden van de buurt beter kunnen evalueren. Een moeder die toen graag een schommel voor haar peuter in het park wilde, heeft nu een tiener in huis.” Het had ook kunnen helpen om beter in te spelen op andere maatschappelijke uitdagingen. De (in 2026 voorziene) opening van een spuitlokaal voor drugsverslaafden pal tegen het havengebouw beantwoordt aan een reële nood, maar over de concrete invulling (naast een zandbak) kunnen vragen gesteld worden.

Met de migratiecrisis is Allee du Kaai altijd bewust pragmatisch omgesprongen. “Daardoor zie je migranten in de eerste plaats als mensen. We vragen niet waar ze vandaan komen of in welke fase van hun traject ze zitten, maar of ze een koffie willen of zin hebben om te pingpongen. Voor het aspect ‘slapen’ werken we samen met andere organisaties en vrijwilligers. Onze expertise ligt in het delen en activeren van ruimte, een dagfunctie. We tolereren dat er ’s nachts een slaapzak wordt gelegd, maar ’s ochtends moeten de tuin, de kaai en het skatepark opgeruimd en vrij zijn.”

Ook voor de lancering van het boek toont Allee du Kaai zich op zijn flexibelst. “We hebben ons altijd aangepast aan de maatregelen. Het colloquium met debatten is uitgesteld, maar via rondleidingen tonen we wat we doen en verwezenlijkt hebben. Voor de gelegenheid transformeren we Allee du Kaai in een museum. Noem het een relikwie of een met uitsterven bedreigde diersoort die je één keer moet gezien hebben voor ze definitief van de aardbol is verdwenen. Ik kom hier dagelijks, maar sta soms nog altijd met open mond te kijken naar wat voor een crazy plek dit is.”

Book Launch Allee du Kaai
12/1, 14.00-22.00, Allee du Kaai,
alleedukaai.be,
toestand.be/nieuws/musee-allee-du-kaai-museum (voor tijdsslot museumrondleiding)