De stank van het Zuidstation: ‘Het is hier één groot openbaar toilet'

Pipi tegen de poort, kaka voor de poort. De gebruikers van de Tri Postal in het Zuidstation weten wat ze elke ochtend mogen verwachten. De stank aan het oude postsorteercentrum is typerend voor de situatie rond 's lands grootste station, waar de urinegeur nooit ver weg is. Wat zeggen we? Typerend voor grote delen van de stad van Manneken Pis. “Gratis openbare toiletten voor mannen én vrouwen, is dat nu zo moeilijk?”

"Voilà, daar heb je er weer een. Wat een appetijtelijke bruine plas zeg!” Maxime Zait wijst gelaten naar de stinkende smurrie vlak voor de hoofdingang van de Tri Postal aan de Fonsnylaan. “Dit is dagelijkse kost. Vooral 's avonds wordt het hier een openbaar toilet. De NMBS en Net Brussel vinden dat niet hun probleem en dus moet een van onze vrijwilligers hier elke ochtend wc-madam spelen. Bovendien willen ze dat we de daklozen naast onze ingang wegjagen.”

De Tri Postal, dat is een tijdelijke bezetting van een deel van het oude postsorteercentrum in het Zuidstation. Een reeks sociale organisaties wil er samen 1.300 vierkante meter gebruiken. Dat is een fractie van de 30.000 vierkante meter die de NMBS er de voorbije 22 jaar – sinds 1998, u leest het goed – liet leegstaan. Een jaar geleden was er een feestelijke opening. Maar Covid-19 en een soms stroeve relatie met de NMBS gooiden roet in het eten, waardoor de ruimte het afgelopen jaar amper gebruikt werd.

De vzw Communa coördineert het geheel en onder meer daklozenorganisatie Doucheflux wil er een permanentie inrichten. “Maar je kan die mensen toch niet ontvangen midden in de urinegeur?” vraagt Zait, die voor Communa werkt. “De stalen rolluiken die de ruimtes van de straat scheiden, houden de geur echt niet tegen, hoor.”

De kopzorgen van Communa en co lijken misschien een lokaal probleem. Maar wie al eens aan het Zuidstation moet zijn, weet dat wildplassen in de hele omgeving van 's lands grootste station schering en inslag is. Terwijl we een ronde doen om het aantal pissoirs te tellen, staat een man zelfs doodleuk te plassen in een hoekje van een hoofdingang. De vlekken op de aangetaste blauwe steen tonen dat honderden anderen hem voorgingen. En het Zuidstation is lang niet de enige plek met een geurtje in de stad van Manneken Pis.

Degelijke en gratis toiletten

“De mensen die hier hun behoefte doen, zijn soms daklozen, maar vaak ook gewoon passanten,” zegt Zait. “We vragen daarom verschillende dingen aan het Gewest en de NMBS: dat ze de openbare ruimte schoonmaken en een menswaardige oplossing vinden voor de daklozen die nu naast onze deur slapen – we willen die zeker niet verjagen – maar ook om in degelijke en gratis toiletten te voorzien.”

De daklozen die hun intrek hebben genomen in een nis naast de ingang van de Tri Postal vragen niets anders. Hun slaapplek – afgescheiden van het trottoir door een hek en de twee zijden van wat ooit een kinderbed in de vorm van een auto was – ligt er alvast kraaknet bij. Tussen twee matrassen staan de schoenen netjes gerangschikt, op een stoel naast de vier prijkt een bijbel. Van wildplassen geen sprake hier. Maar een toilet vinden blijft wél een onderneming, bevestigt de Poolse Pjotr, die al drie jaar dakloos is. “We wandelen dan naar hulporganisaties zoals Doucheflux, maar dat is al snel een kilometer stappen.”

Degelijke en gratis toiletten dus. Die blijken inderdaad een zeldzaam goed rond het station. Zelf tellen we vijf urinoirs voor telkens één persoon en een plastic toilet. Twee plasgelegenheden aan de Fonsnylaan, en drie aan de achterkant, waar ook het plastic toilet wat verloren staat onder een vies en verlaten stationsafdak.

Of dat aantal voldoende is, kan voer voor discussie zijn. Voor vrouwen volstaat één miserabel Dixitoilet alvast niet. De herkenbaarheid van de urinoirs is nog problematischer. Wie in hoge nood verkeert, moet de plasgelegenheden om te beginnen vinden. Ze zijn immers op geen enkele manier aangeduid en lijken wel gecamoufleerd als elektriciteitskasten waarvan de deuren toevallig openstaan. Bij een eerste ronde zien we er zo al meteen een over het hoofd.

Maar het is vooral de toestand en het onderhoud die vragen opwerpen. Verschillende pissoirs lijken eerder eilandjes in een vijver van onbestemd vocht. Soms lijkt het om urine te gaan, soms eerder een overlopende spoeling of een mix van de twee, maar nooit zien ze er uitnodigend uit.

“We horen soms dat het duur is om in echte gratis toiletten te investeren, waar ook vrouwen terecht zouden kunnen,” zegt Zait. “Maar dat is toch onzin? Wat je daarin investeert, win je toch dubbel terug qua imago van Brussel?”

Laurent d'Ursel, directeur van Doucheflux, zit op dezelfde golflengte. “Eigenlijk is de overheid er verantwoordelijk voor om de armoede en dakloosheid aan te pakken. Maar als ze daar niet in slaagt, moet ze toch op zijn minst iets doen aan de gevolgen van die armoede en in degelijk sanitair voorzien? Dat is toch een minimum?”

Dat er niet genoeg goede toiletten zijn in de stad, heeft ook met een nimby-effect te maken, weet d'Ursel. “Mensen en ook handelszaken willen vooral geen toilet bij hen in de buurt (nimby staat voor not in my back yard, red.), want dat is vies. Een voorbeeld? Voor de Exki aan het Zuidstation kon openen, moest het urinoir in de buurt eerst weg. Ooit telde de stad een beetje overal openbare toiletten. Maar door die gaandeweg op te kuisen, heeft men de stad net viezer gemaakt. Een gebrek aan openbare toiletten is geen probleem dat je kan wegmoffelen, je merkt het altijd.”

Dat de situatie aan het Zuidstation maar blijft stinken, heeft ook met de Brusselse situatie te maken, denkt de flamboyante directeur. “Je zit hier met de NMBS, het Gewest en Net Brussel, de gemeente … Iedereen vindt altijd wel een reden waarom hij vooral níét verantwoordelijk is voor de situatie. Weet je wat misschien een goed idee zou zijn? Een minister bevoegd voor Openbare Pis en Kak.”

Het kastje en de muur

Het gebrek aan betrokkenheid blijkt ook als we verschillende partijen om een reactie vragen. Wie is nu eigenlijk verantwoordelijk voor de netheid rond het station? Waarom zijn er geen degelijke toiletten? En wat met de daklozen? Zowel bij de NMBS, het Gewest als bij Net Brussel moeten we meermaals aandringen op een antwoord.

De NMBS meldt na een week dat de netheid rond het station voor rekening is van het gewestelijke Net Brussel. De nissen voor de Tri Postal moeten de bezetters zelf onderhouden, vanaf de stoep moet Net Brussel overnemen.

We leggen ons oor dus te luisteren bij het kabinet van Alain Maron (Ecolo), die bevoegd is voor Net Brussel én voor daklozen. Dat stuurt ons een erg beknopt en algemeen mailtje: “We hebben aan Net Brussel gevraagd om de omgeving van het station schoon te maken en de urinoirs te optimaliseren,” lezen we. “Het toevoegen van extra urinoirs is een zaak van de gemeente.”

Die laatste zin wordt bij de gemeente Sint-­Gillis dan weer op hoofdschudden onthaald. “Het is net andersom,” zegt een woordvoerder van de gemeente. “Het Gewest heeft die urinoirs geïnstalleerd op onze vraag en het is ook echt hun bevoegdheid. Onlangs hebben we aan het Gewest ook gevraagd om echte toiletten te installeren, waar ook vrouwen gebruik van kunnen maken. Want de huidige situatie is inderdaad een probleem.”

Dat het Gewest verantwoordelijk is voor het onderhoud van de pissoirs, weerhoudt gemeenteploegen er overigens niet van om de urinoirs geregeld toch zelf nog eens onder handen te nemen. “De manier waarop Net Brussel die onderhoudt is niet altijd optimaal,” zegt de woordvoerder. En het publiek maakt sowieso niet het verschil tussen die verschillende overheden, ze willen gewoon dat het schoon is.”

Een drol in een zakje

Sint-Gillis vindt het niet meer dan logisch dat het Gewest zich de situatie van de stationsomgeving aantrekt. “Netheid rond een internationaal station, dat gaat het petje van de gemeente gewoon te boven. Maar goeie en gratis toiletten installeren moet toch kunnen? Andere steden doen het toch ook?”

Communa en zijn partners wachten ondertussen nog steeds op een antwoord van de verschillende partijen. Als de patstelling blijft duren, komen er misschien acties. “We dachten eraan om de drollen voor de deur te verzamelen, in te pakken en af te geven aan het Gewest en de NMBS,” vertelt Zait. “Denkt u dat dat effect zou hebben?”