Islamexperte Corinne Torrekens: 'Ik ken een salafist met homovrienden. Magnifiek toch?'

Ja, er is een probleem met de Belgische moskeeën. En neen, ze kan er nog steeds niet bij dat regeringsleden in een recent verleden moslims mochten stigmatiseren. Corinne Torrekens (ULB) bracht net het boek 'Islams de Belgique' uit en heeft ook een uitgesproken mening over misschien wel het meest splijtende debatonderwerp in dit land: de islam. “Aanvaarden dat die godsdienst deel uitmaakt van dit land, zou een goed begin zijn.”

Het gesprek met de professor vindt plaats in haar Waals-Brabantse tuin, die uitkijkt over een weids landschap en een streek waar erg weinig moslims wonen. “Het verhindert mensen niet om zich ook hier erg op te winden over de islam,” vertelt ze met een zuinig lachje. Met Islams de Belgique schreef de onderzoekster een boek dat de lezer meeneemt door de geschiedenis en diversiteit van de islam om aan te komen in België. Torrekens beschrijft niet enkel hoe de verschillende moslimgemeenschappen – let op het meervoud in de boektitel – zichzelf en hun religie zien, ze legt ook de vinger op pijnpunten die een harmonieuze integratie van de islam in de weg staan. En ze is optimistisch. “Ik ken een salafist met homovrienden, die hij blijft zien en niet veroordeelt. Magnifiek, toch?”

Hoe bent u eigenlijk islamexperte geworden?
Corinne Torrekens (Verrast, maar antwoordt toch): Ik had het geluk om les te krijgen van Robert Anciaux, een buitengewone verteller, die over de islamitische doctrine doceerde. Hij was het type prof bij wie we geen lessen brosten, zelfs al waren we moe. In zijn lessen nam hij je echt mee naar een andere wereld.

Daarnaast had ik op mijn katholieke school in Brussel ook heel wat vriendinnen die moslima waren. Er waren dingen die me toen al choqueerden, zoals een leraar godsdienst die moslimleerlingen verplichtte om gebeden op te zeggen. Een van mijn eerste langere relaties was ook met een Turkse jongen, die al een gedwongen huwelijk achter de rug had.

En dan was er nog 11 september. Ik heb de hele avond gehuild, ik voelde meteen dat dat de marsrichting van de wereld zou veranderen.

Het thema islam is een van die onderwerpen waarover een sereen debat amper mogelijk is, stelt u in uw boek vast. Waarom eigenlijk?
Torrekens: We hebben natuurlijk de aanslagen gehad: in New York, Madrid, Londen en nog een reeks andere aanvallen.

Ook voor die aanslagen was het debat toch al moeizaam? Het Vlaams Blok is groot geworden met verhitte debatten over moslims in België.
Torrekens: Ja, maar toen was het onderwerp eerder migratie en integratie. De Marokkanen en Turken waren eerst vreemdelingen, toen ze de Belgische nationaliteit verwierven werden het migranten en op 11 september zijn het plots allemaal moslims geworden. Die aanslagen hebben de publieke opinie in Europa diep getekend, dat beeld van absoluut geweld uitgeoefend door moslims.

Behalve de aanslagen is er nog een factor die tot wrevel leidt. Mensen stellen vast dat de moslimbevolking een groot deel van haar religieuze gewoontes behoudt. Een belangrijk deel van de publieke opinie stelt zich integratie voor als assimilatie, maar dat gebeurt niet. De beweging is veel complexer.

Een derde factor is de economische crisis, waar dan nog een Europese crisis bovenop komt. Europa faalt uitgerekend in de onderwerpen waarover we het hier hebben: migratie, Europese identiteit … In elke socio-economische crisis zie je dat een deel van de bevolking op zichzelf terugplooit.

Is het echte succes van de aanslagen niet dat ze de maatschappij zo hebben kunnen splijten? Dat is toch wat voormalig antiterreurspeurder en islamoloog Alain Grignard zegt.
Torrekens: Wat dat betreft heeft hij helemaal gelijk. Maar ik wil nog een vierde reden voor de verhitte gemoederen meegeven. Onder de vorige regering zijn sommige politieke ondernemers het onbehagen in woorden gaan gieten die niet onschuldig zijn.

Denkt u dan aan de dansende moslims waar toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon (N-VA) naar verwees na de aanslagen in Brussel?
Torrekens:Ja. Of ex-staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) als hij polls lanceert waarin hij vraagt of we ook moslims moeten redden uit Syrië. (Windt zich op) Maar als je bestuurt, vertegenwoordig je de wet en dus ook de antiracismewet! Ik begrijp niet dat de regering dáárover niet is gevallen, over de herhaling van dat soort uitspraken. We hebben een punt in het discours bereikt waar we in het verleden nog nooit waren. Denk ook aan de uitspraken van Francken over de economische meerwaarde van Marokkaanse en Congolese migranten. Die woorden blijven niet gewoon in de lucht hangen, maar legitimeren xenofobe en racistische gevoelens.

Als geheel is onze maatschappij seculierder geworden en het katholicisme heeft veel van zijn impact verloren. Bestaat die beweging ook in de islam of is het net andersom?
Torrekens: Er zijn twee simultane bewegingen, blijkt uit ons onderzoek. Aan de ene kant verliezen de moskeeën en de imams steeds meer hun vat op de geloofsgemeenschap. Gelovigen staan vooral onder invloed van familie, hun peers en wat ze lezen over onderwerpen die hen interesseren. Veel moslims knutselen zelf hun eigen geloofspakket ineen. Er zijn er die systematisch bidden, maar niet aan de ramadan meedoen, anderen volgen de ramadan, maar drinken ook alcohol, enzovoort. Het is een manier om aan te tonen dat je als mens zelfstandig je relatie met God kan definiëren. ‘Ik ben enkel Hem rekenschap verschuldigd.’ De secularisering in de islam is dus vooral een individualisering. Tegelijk is er een link tussen het gevoel van discriminatie en een toenemend belang van religie. In de wetenschappelijke literatuur heeft men het dan over een reactieve religiositeit, een concept waar veel debat rond is.

Je zou het ook kunnen omdraaien en zeggen dat de Belgische samenleving kritischer wordt, omdat de islam aan kracht wint, met een kleine minderheid die er radicale ideeën op nahoudt.
Torrekens: Ja, dat sluit aan bij wat we daarnet bespraken: de moslims houden hun religie en dat leidt tot spanningen bij wie op het tegendeel hoopte. In werkelijkheid is het meer een dialectiek. De moslimgemeenschap behoudt een aantal elementen en neemt andere over uit de meerderheidscontext rondom. Dat is integratie. Maar als iemand bepaalde gebruiken uit de islam interpreteert als onwil om te integreren, zal die persoon zich aangevallen voelen. Dat is wat nu al dertig jaar gebeurt met de hoofddoek. In werkelijkheid bewegen ondertussen heel andere dingen: zo zijn het Frans en het Nederlands ondertussen de meest gebruikte talen in moslimfamilies. Als dat geen integratie is ...

Een aanzienlijk deel van de Belgische moslims verwerpt intussen wel ons maatschappijmodel en wil de wetten op basis van de Koran modelleren.
Torrekens: Rond twintig procent van de ondervraagden neemt inderdaad afstand van ons maatschappijmodel. Maar daar zijn verklaringen voor: als je als derde generatie niet gelijk behandeld wordt, kan dat zo’n reactie uitlokken. Die ongelijke behandeling is geen hypothese, maar een bewezen feit op de woningmarkt, de jobmarkt ...

De Belgische samenleving is steeds minder religieus en de islam lijkt daar een uitzondering op. Verklaart dat niet deels de malaise?
Torrekens: Je mag de rol van het geloof niet overdrijven. Weet u wanneer mijn moeder de enige oorvijg van haar leven heeft gekregen van haar vader? Toen hem ter ore kwam dat ze met een Italiaan uitging, want Italianen lagen op dat moment erg slecht. Het ging trouwens om een misverstand, want mijn vader zag er alleen maar Italiaans uit. Het is geloof ik ook nuttig om aan de geschiedenis van de moslimmigratie te herinneren. Het was België dat een beroep heeft gedaan op arbeidskrachten, en het was België dat die populatie vervolgens decennia lang heeft verwaarloosd. Het eerste Vlaamse inburgeringsbeleid is van 2004, in Wallonië was er in 1996 een wetgevend kader, in Brussel in het midden van de jaren 2000.

In uw boek legt u uit dat België de lokale islam ook heeft beïnvloed. Hoe?
Torrekens: Op verschillende vlakken. Ik geef een concreet voorbeeld: homoseksualiteit. Onze samenlevingen zijn vrij snel geëvolueerd op dat vlak, op een moment dat het onderwerp nog taboe is in de landen van herkomst. Moslims van hier moeten zich daardoor positioneren. En wat zie je? Moslimverenigingen en -verantwoordelijken werken samen met mensen die openlijk gay of lesbisch zijn. Ik heb daarover discussies gehad met iemand die eerder salafi stisch is. Hij legde uit dat homoseksualiteit voor hem een zonde blijft. Tegelijk zegt hij: ‘Ik ben God niet en mag dus ook niet in zijn plaats oordelen.’ Hij vertelde ook dat hij homovrienden heeft, met wie hij het onderwerp dan gewoon mijdt. ‘En ze moeten me ook niet op hun trouwfeest vragen,’ hoorde ik nog. In zekere zin is dat magnifiek, er is alvast geen categorieke veroordeling.

U bent eerder een optimist over de evolutie van de Belgische islam. Maar toen ik in de grootste moskee van het land – Al Khalil in Molenbeek – was, maakte die een bijzonder gesloten indruk. Verantwoordelijken weigerden vragen te beantwoorden, hoofdimam Toujgani spreekt Nederlands noch Frans, de moskee vraagt geen erkenning aan ... Dat stemt toch niet tot optimisme?
Torrekens: Er is een groot wantrouwen tegenover de media, en trouwens ook tegenover wetenschappers. ‘Stop met ons als proefkonijnen te beschouwen,’ horen we weleens. Maar ik zie in dat wantrouwen geen ontsporing van waarden of een trend richting radicalisering. Er is gewoon veel angst over hoe de zaken nu weer zullen worden voorgesteld.

Dit gezegd zijnde: er zijn wél problemen met de moskeeën. De imams zijn nog grotendeels van de eerste generatie en bereiken de jongeren niet meer, mijnheer Toujgani symboliseert dat goed. En dan heb je de Moslimexecutieve die deels aanleunt bij de ambassades van Marokko en Turkije. Dat is een probleem. Of neem de Raad van theologen, daarvan bestaat zelf geen officiële ledenlijst. Onder islamologen kennen we de samenstelling bij benadering en hij bestaat helemaal uit mannen. Is er echt geen vrouwelijke theoloog te vinden? Of welke kwalificaties die leden hebben: onduidelijk.

U hebt het in uw boek ook over de invloed van de landen van herkomst en derde landen zoals Saudi-Arabië. Het is een van de belangrijkste uitdagingen voor de Belgische islam, zegt u. Neemt die invloed toe of af?
Torrekens: Ik heb de indruk dat die invloeden vrij stabiel blijven. Met die nuance dat Turkije een veel directere invloed heeft omdat er veel sterkere structuren zijn, zoals Diyanet (Turks presidium voor godsdienstzaken, red.) voor de moskeeën, met vrijdagpreken die direct uit Ankara komen.

Wat zijn de oplossingen om tot een harmonieuzere integratie van de islam in België te komen?
Torrekens: Aanvaarden dat de islam deel uitmaakt van België is al een begin. Dit land is veel dingen: katholiek, joods, boeddhistisch, atheïstisch, protestants én ook islamitisch. Ik geloof wel in de these dat symbolen een echt gewicht hebben. Als de socio-economische situatie van moslims verbetert, zullen daarmee nog niet alle problemen van de baan zijn.

Over symbolen gesproken: Molenbeek zet stappen om vrouwen met hoofddoek makkelijker aan te werven bij de gemeentediensten. Is dat een logische stap naar emancipatie of een overheid die haar neutraliteit loslaat?
Torrekens: Ik heb geen zin om een kant te kiezen in dat debat. De vraag is een beetje: ‘Moet je vrouwen in de privésfeer opsluiten om ze – soms tegen hun wil – te emanciperen?’ We zeggen al dertig jaar ‘dat ze hem maar moeten uitdoen’. Maar de praktijk toont dat dat niet gebeurt.

Denkt u dat andere gemeenten zullen volgen?
Torrekens: Ik weet het niet. Het is in elke geval een debat dat veel partijen verdeelt.

Waarom zorgt de hoofddoek al jaren voor zo’n verkrampt debat?
Torrekens: Tja, dat is een moeilijke vraag voor mij. Ik heb er net heel bewust voor gekozen om geen onderzoek naar de hoofddoek te doen, net omdat het debat zo verkrampt is. Wat ik wel vaststel is que le corps des femmes est politique, het vrouwenlichaam is regelmatig de inzet van politieke strijd. Kijk ook naar abortus.

Uw boek bevat ook een hoofdstuk over radicalisering. Is het radicale deel van de islam in België sterker geworden sinds de aanslagen?
Torrekens: Dat is vandaag onduidelijk. Op zich is zo’n aanslag een evenement dat de kloof in de maatschappij kan verdiepen en radicalisering aanwakkeren. Maar er zijn ook mensen uit de moslimgemeenschap opgestaan die erop gewezen hebben dat moslims in eigen boezem moeten kijken, er zijn ruimtes ontstaan om te debatteren … Wat de som van die trends is, weten we nog niet. In elk geval is het aartsmoeilijk voor een groep die systematisch wordt aangevallen, om zich te openen naar de buitenwereld. Daarom is die aanvaarding, erkenning en banalisering van de islam zo belangrijk.