Kerkhof Laken geeft ondergrondse geheimen prijs

De restauratie van de unieke grafgalerijen op de begraafplaats van Laken is bijna klaar. Liefhebbers van dark tourism en funeraire kunst kunnen op dat zogenoemde stukje Père-Lachaise in Brussel terecht voor een blik op een parallelle wereld in de ondergrond.

Gent heeft zijn Campo Santo, Antwerpen gaat prat op zijn beroemde Schoonselhof. En Brussel? Daar is het goed toeven op de diverse historisch belangrijke begraafplaatsen. Met name de dodenakkers van Ukkel-Dieweg, Molenbeek en Laken verdienen om een aantal redenen beslist uw bezoek.

Wie voor het eerst voet zet op het kerkhof van Laken – overigens een echt ‘kerk-hof’, dat nog altijd wordt gebruikt – merkt allicht aanvankelijk niets van de hele parallelle wereld in de ondergrond. Zeer zeker, de graven en monumenten op de begane grond zijn ook bijzonder. De monumentale pracht en praal in steen hadden een duidelijke functie voor de levenden: onderstrepen dat de - familie van de - overledene belangrijk was, en goed in de slappe was zat. Groot, groter, grootst dus.

Hoe dan ook, ten tijde van de enorme groei van Brussel in de negentiende eeuw, anticipeerden de beleidsvoerders op de steeds vollere kerkhoven. Zo lanceerde de schepen van Openbare Werken Emile Bockstael rond 1870 het plan om met de bouw van grafgalerijen het ruimteprobleem van het Lakense kerkhof op te lossen. Grafgalerijen waren op dat moment een noviteit in Noord-Europa. Goed zes jaar later werd begonnen met de bouw van de galerijen. Het meest recente deel werd beëindigd in 1935. Het oudste deel is in neoklassieke stijl opgetrokken, de laatste galerijen in art-decostijl.

Voordelen
Het restauratieproject kostte vier miljoen euro. “Het was een uniek en vernieuwend plan,” zegt projectcoördinator Barbara Pecheur van het restauratiebureau Origin. “In de dichtbevolkte steden in Italië bestonden grafgalerijen al veel langer. Bockstael wilde dat ook in Laken realiseren. Het ging hem niet alleen om het prestige van zo’n nieuw project, maar de formule had ook onmiskenbaar praktische en hygiënische voordelen. De grafgalerijen bespaarden heel wat plaats: het is een soort van appartementsblokformule. Bovendien kon de geurhinder tot het minimum herleid worden.”

“De galerijen bevatten welgeteld 4.061 individuele nissen en een reeks grafkelders van diverse omvang, bestemd voor vermogende en adellijke Brusselse families, zoals Bockstael, Poelaert en Van Volxem, maar ook de beroemde negentiende-eeuwse operazangeres Maria Malibran. De ondergrondse gangen zijn meer dan een kilometer lang. De langste gang strekt zich uit over een lengte van ongeveer driehonderd meter.”

“Laken is werkelijk uniek. Er bestaan nog wel wat andere grafgalerijen in Brussel, maar geen daarvan is zo groot en monumentaal als die van Laken. Het prijkt daarom, met recht en reden, in de top tien van de Brusselse toeristische attracties. Ook komen toeristen speciaal kijken naar ‘De Denker’ van Auguste Rodin, een bronzen afgietsel van het beroemde beeldhouwwerk dat op het kerkhof staat.”

Het oudste deel van de grafgalerijen en de ermee verbonden bovengrondse monumenten zijn sinds 1997 beschermd. Toch bleek die status van beschermd monument relatief. “Door de jarenlange waterinfiltratie waren de galerijen in verval geraakt,” vertelt Pecheur. “Het regenwater sijpelde langs overal naar binnen. Door het water kwam er kalkafzetting en begonnen de bouten die de stenen vasthielden, te roesten. Daardoor kwam uiteindelijk ook de stabiliteit van de betonnen draagstructuur in gevaar. Onder de oudste galerijen was er geen fundering, wat leidde tot verzak-kingen. Een groot deel van de galerijen was sinds de jaren tachtig voor het publiek afgesloten, net door het verregaande verval. Dat was bijzonder jammer. Ik ijverde al sinds 2001 voor de restauratie, samen met een resem andere mensen die de site belangrijk vinden. De grote kostprijs van de werkzaamheden verklaart waarom het zo lang duurde voor we van start konden gaan. Al die tijd is het verval blijven doorgaan, en het werd steeds erger.”

Puzzelwerk
“De restauratie begon vier jaar geleden eindelijk. Het is een huzarenstukje, want we hebben de standaardgrafmonumenten allemaal, een voor een, gedemonteerd en gerestaureerd. Dat was een gigantisch puzzelwerk: alles moest geïnventariseerd en genummerd worden, waarna de restauratie pas kon beginnen. De oorspronkelijke betonnen en bakstenen gewelven in de galerijen hebben we bewaard door ze te bevestigen aan de nieuwe bovengrondse, gewapende betonnen platen. Daar moest dan een waterdichting bovenop komen, waarna de grafmonumenten pas konden worden teruggeplaatst. Daarmee hebben we nog altijd onze handen vol.”

De restauratie is nog niet helemaal afgerond. Pecheur: “We vonden het erg belangrijk om het nu te tonen, zodat het publiek zou beseffen hoeveel tijd, zorg en energie in zo’n restauratie kruipen. Zodra het werk is afgelopen, is dat moeilijker om te laten zien.”

Op de site is er een bijzonder museum, het Museum voor Grafkunst. Dat heeft onderdak gekregen in het atelier van de beeldhouwers Ernest Salu. “De familie Salu heeft een bijzonder aantal mooie grafmonumenten gemaakt,” zegt Pecheur. “We zijn heel blij met de samenwerking. De mensen van het museum en de funeraire erfgoedvereniging Epitaaf hebben zich met hart en ziel ingezet voor deze restauratie. Onze restaurateurs mogen bovendien in dat atelier werken. Zo is de cirkel heel mooi rond.”