Matonge in tijden van Congocommissie: 'We voelen nog steeds de pijn van onze ouders'

In het federaal parlement rondt de Bijzondere Kamercommissie koloniaal verleden haar werkzaamheden stilaan af. Maar of er nu wel of geen excuses komen, dat is voor de Congolezen in de Brusselse Matongewijk niet de hoofdvraag. Liever willen ze echte acties tot verzoening. “Als jij mijn telefoon steelt en je zegt alleen sorry, heb ik mijn telefoon nog niet terug.”

In de Waversesteenweg past Clarisse Kapinga Kabasele in een stoffenwinkel een gele hoed van glimmende wax. “Om naar de kerk te gaan of om me eens op te kleden,” glundert ze. Ze komt uit Diest voor wat boodschappen in de Matongewijk en springt hier binnen bij haar goede vriendin Lydie, de uitbaatster van de stoffenzaak. De vrouwen kletsen druk tegen elkaar en de rest van de klanten. “Elke dag horen wij hier nog verhalen van discriminatie van Congolezen,” vertelt de verkoopster. “Ze krijgen geen papieren of vinden geen werk, dat horen we vaak genoeg.”

Onder meer die weerkerende ervaringen van racisme waren in de zomer van 2020 de aanleiding voor de oprichting van een Bijzondere Kamercommissie rond ons koloniaal verleden. De dood van George Floyd in de VS had in de weken daarvoor een wereldwijde protestgolf aangewakkerd, die ook in Brussel bijna tienduizend betogers samenbracht aan het Poelaertplein.

Het federaal parlement besloot een commissie in te stellen om aan waarheidsbevinding te doen rond ons koloniale verleden. Haar tweede opdracht was verzoenen. Na tweeënhalf jaar is die Kamercommissie nu bijna klaar met een finaal rapport. Liefst nog voor de jaarwisseling wil voorzitter Wouter De Vriendt (Groen) de ruim honderd aanbevelingen daarin laten stemmen. Een van de voorstellen zijn excuses van ons land ten aanzien van de oud-kolonies Congo, Rwanda en Burundi. Maar zelfs binnen de meerderheid is er onenigheid of zulke excuses nodig zijn. Herstelbetalingen zijn al van de baan wegens “te complex”.

“Natuurlijk zijn er excuses nodig, maar niet zomaar verbaal. We hebben een sterk signaal nodig van België aan ons land. Ik weet niet meteen wat, maar doe iets. Ook al ben ik geboren na de onafhankelijkheid, wij blijven de pijn en vernedering van onze ouders en grootouders voelen,” zegt Kapinga.

“Wat zijn wij met excuses? Als jij mijn telefoon steelt en je zegt alleen maar 'sorry', dan heb ik mijn telefoon nog niet terug,” zegt Behanzin Kikunga. Hij werkt als patissier in Aalst en komt in Elsene een hele hoop pakjes naar zijn geboorteland Congo sturen. “Ik hoop dat er in de toekomst een gelijke samenwerking tussen België en Congo kan komen, want vandaag is Congo nog altijd niet echt onafhankelijk. Niet van België, maar zeker ook niet van andere landen.”

Zowel Kikunga als Clarisse Kapinga vraagt liever goede ontwikkelingssteun van België dan verbale excuses. “We hebben alle kennis en middelen die nodig zijn om te ontwikkelen, maar we moeten vertrekken vanuit chaos en corruptie. Dat is niet de fout van België, maar België zou ons wel kunnen helpen,” vindt Kapinga uit de stoffenwinkel.

Extra getuigenissen

In de 126 aanbevelingen verwijst maar een minderheid naar een vernieuwde samenwerking met de ex-kolonies. Het grote deel van de adviezen gaat over het verleden. Zo raadt de commissie aan om bijkomende archieven te bewaren, te inventariseren en te digitaliseren, en om koloniale standbeelden in de publieke ruimte “minstens van contextualisering te voorzien”. De Vriendt vraagt verder om nieuwe mondelinge getuigenissen over de koloniale periode. Onder meer de geschiedenis van zwart racisme is volgens het rapport nog onvoldoende uitgeklaard, maar ook de rol van Belgische bedrijven in de economische uitbuiting van Congo.

“Dat er nu gevraagd wordt naar extra verhalen over de kolonisatie, vind ik het ergste,” zegt coördinator Aline Nyirahumure van Kuumba, het Vlaams-Afrikaanse huis in de Matongewijk. Nyirahumure is van Rwandese afkomst. “Hebben zij de voorbije twee jaar dan niemand uit de diaspora gehoord? Genoeg zaken tonen aan dat hedendaags racisme stoelt op gewoontes die in de koloniale tijd normaal waren.” Ze verwijst naar oudere Belgen die het n-woord gebruiken of terugkerende vooroordelen over Afrikanen. “Dat ze altijd te laat zouden komen, bijvoorbeeld.”

“Als je de geschiedenisboeken blijft herlezen, staan we binnen twintig jaar nog niet verder,” zegt Nyirahumure. Dat de kennis over de koloniale periode bij de brede bevolking omhoog kan, weet ze wel. “Wij komen in onze workshops nog altijd mensen tegen die geen enkele kennis hebben over de kolonisatie. Senioren, maar ook jongeren,” vertelt Nyirahumure. Het gaat om deelnemers die niet weten welke landen België gekoloniseerd heeft of die vragen of er niet ook heel wat goede dingen zijn gebeurd door de kolonialen. “Ze weten dan bijvoorbeeld niet dat die wegen zijn aangelegd door onbetaalde werkkrachten of dat er kinderen van hun ouders zijn weggenomen,” zegt Nyirahumure.

In gesprekken met de Afrikaanse gemeenschappen onderling gaat het dan weer vaker over discriminatie, merkt ze. “Dan horen we dikwijls vooral negatieve verhalen rond racisme. Wij willen die gesprekken gefundeerder voeren. Hoe krijgen we een breder standpunt in het verhaal en hoe kunnen we dekolonisatie positief benaderen? Dat vraagt om wederzijds begrip.”

Ze weet zelf niet meer goed wat te verwachten van de Kamercommissie, zegt ze nu. “In het begin was ik positief, maar ik zie weinig vooruitgang in de gesprekken. Wij verwachten eigenlijk meer actie. Hoe zorg je voor aandacht voor discriminatie op school? Hoe zorg je ervoor dat kinderen gelijkwaardig kunnen opgroeien? Nu lijkt bemiddeling en bewustmaking wel de laatste optie die op tafel ligt,” betreurt Nyirahumure. “Het is niet dat ik geen hoop meer heb, maar ik weet niet meer wat de juiste piste kan zijn.”

Moeizaam akkoord

Het verwoordt meteen de teneur waarin de hele commissie zich lijkt te bevinden. Na tweeënhalf jaar overleg heeft het parlement nog altijd geen akkoord bereikt over mogelijke wegen naar verzoening. De partijen Open VLD, MR en hun oppositiecollega's van N-VA en Vlaams Belang moeten in elk geval niet weten van excuses aan de oud-kolonies. Vlaams Belang ziet “nog geen rechtstreeks verband tussen de kolonisatie en hedendaagse racisme,” zei hun vertegenwoordiger in de commissie onlangs. En dan spelen er nog bevoegdheidsvragen. Voor heel wat voorstellen is de federale overheid afhankelijk van de deelstaten of lokale besturen. Zo wordt meer aandacht gevraagd voor het koloniale verleden op school, maar het is aan de gemeenschappen om dat onderwijs vorm te geven. In Vlaanderen is de partij N-VA, die de ministers van Onderwijs en Cultuur levert, alvast afkerig van federale ideeën rond academisch onderzoek, lessenpakketten of bewustmaking rond racisme. De toekomst van koloniale beelden op straat moet dan weer door steden en gemeenten worden bekeken.

“Het zou jammer zijn dat wij ons uit al te veel schroom zouden beperken tot federale bevoegdheden,” vindt commissievoorzitter Wouter De Vriendt. “Wij hebben als parlement een pioniersrol in Europa. Er zijn grote verwachtingen bij de publieke opinie, ook in het buitenland. Mislukken is eigenlijk geen optie,” zegt hij. De Vriendt noemt het in een “zodanig gepolariseerd thema bijna onmogelijk om voor iedereen goed te doen”. “Mijn oproep blijft om op zoek te gaan naar wat ons bindt,” zegt hij. “Wij hebben meer dan twee jaar ernstig werk verricht. Wie nu nog mordicus de eigen partijlijn blijft volgen, zal het mogen komen uitleggen.”

“Je kan natuurlijk allebei je armen kruisen en niets doen, maar zo schieten we niet op,” vindt ook Marie-Jeanne Aponga. Ze staat achter de toog van een piepklein eetkraampje in de Matongegalerij. “Ik wil vooral dat België en Congo blijven samenwerken,” zegt Aponga, die in de jaren 1990 naar hier emigreerde. Twee van haar kinderen wonen nog in Congo. “Ik heb liever dat de Belgen in ons komen investeren, dan andere landen.”

Oost-Congo

Het duurt niet lang of de Congolezen die we ontmoeten verplaatsen het gespreksonderwerp naar het oplaaiende conflict in het oosten van hun land. Op de grens met Rwanda en Oeganda zijn honderdduizenden mensen op de vlucht voor rebellen, die volgens de Verenigde Naties steun krijgen van het Rwandese regime. Een echt antwoord van België of de internationale gemeenschap kwam er nog niet, klagen zij aan.

“Als de Belgische staat zich wil verontschuldigen voor de kolonisatie, dan moet dat niet in woorden, maar eerst en vooral door die oorlog mee te stoppen,” vindt Wilson Antonio Luis Da Cunha, bijgenaamd Babu, die een Afrikaanse kledingwinkel uitbaat in de galerij. Hij is zelf in Angola geboren, maar heeft nog familie in het oosten van Congo. “Wij lijden elke dag,” zegt hij.

De Kamercommissie laat de hedendaagse samenwerking tussen België en de oud-kolonies grotendeels onbesproken. “De eenvoudige reden is dat dat niet tot onze opdracht behoorde,” zegt De Vriendt daarover. Volgens Aline Nyirahumure hoeft dat ondertussen geen verzoening binnen België uit te sluiten. “Ik had gehoopt op meer middelen voor bemiddeling, kennisverbreding en sensibilisering in scholen,” zegt de coördinatrice van Kuumba. “Misschien is het voorlopig nog aan de gewone actievoerder om dat te blijven proberen.”