Op zoek naar een beter leven: documentaire toont Vlaamse migratie naar Brussel

Wat heeft de beenhouwer die uit West-Vlaanderen naar Brussel migreert te maken met de Brusselse inwijkeling uit Italië of Marokko? Daarover gaat de documentaire Brussel en Vlaanderen: een verhaal van migranten die donderdag wordt voorgesteld in het MigratieMuséeMigration in Molenbeek.

Journalist en documentairemaker Peter Verlinden dook in de geschiedenis van de Vlaamse migranten, die raakt aan zijn eigen familiegeschiedenis. Verlinden groeide op in de jaren zestig, zijn vader was componist van filmmuziek en werkte voor de Belgische Radio en Televisieomroep (BRT) die toen nog in het radiogebouw op het Brusselse Flageyplein huisde.

Veel werkgevers vroegen in die tijd om dicht bij hun werk te wonen: dat wil zeggen, binnen een straal van twintig kilometer. Eigenlijk had het gezin-Verlinden dus ook in Brussel moeten wonen. Maar de ouders van Verlinden kwamen uit Mechelen, net buiten de straal van twintig kilometer. Zijn vader heeft op de kaart een cirkel getrokken rond Brussel. Zo kwam het gezin terecht in Bonheiden, op een steenworp afstand van Mechelen en dicht genoeg bij Brussel. De werkgever keurde het goed.

Maar veel andere Vlamingen verhuisden in die tijd naar Brussel, hun job achterna. De intellectuele migratie uit de jaren zestig is slechts één van de verschillende migratiebewegingen vanuit Vlaanderen naar Brussel die Verlinden in kaart bracht.

U volgt de geschiedenis door de ogen van drie Vlaamse families.
Verlinden: "Ik vertel inderdaad het verhaal van drie families die in verschillende periodes naar Brussel trokken. Het verhaal begint in 1830, toen België onafhankelijk werd. Brussel begon te groeien als hoofdstad van België: dat was een logisch begin. Wie migreerde er toen? Zowel mensen uit Vlaanderen als Wallonië, maar wellicht meer mensen uit Vlaanderen om de eenvoudige reden dat Brussel in Vlaanderen ligt. Denk aan boerenfamilies of kleine beenhouwers uit West-Vlaanderen of de Kempen. Maar ook Vlaamse intellectuelen die voor een job in een administratie naar de Belgische hoofdstad trokken. Elk verhaal heeft gelijkenissen, maar is toch uniek."

Waarin verschilt de Vlaamse migratie van andere migrantengroepen die naar Brussel trokken?
Verlinden: “De experten zeggen dat binnenlandse migratie gelijkaardig is aan buitenlandse migratie. Soms gaat het om doodarme mensen op zoek naar een inkomen. Andere keren zijn het hoogopgeleide mensen op zoek naar de beste jobs. In essentie is migratie het gevolg van de zoektocht naar een beter leven. Dat is universeel, zeggen experten. Of het nu om Marokkanen, Turken, Vlamingen of Italianen gaat: je vindt een gelijkaardig motief.”

Wat heeft u verrast?
Verlinden: “Wat me opviel, is hoe elk mensenleven van toevalligheden aan elkaar hangt. Neem de familie Mennekens, in Brussel aangekomen in 1883. Zoon Jef Mennekens was de enige van zeven kinderen die kon gaan studeren. Hij werd dichter en schrijver en maakt toneelstukken. Hij werd ook gemeentesecretaris in Molenbeek, er is zelfs een plein naar hem vernoemd. Alle andere kinderen in dat gezin hadden een relatief anoniem bestaan. Hoe komt het dat die ene persoon een publieke figuur werd? Mogelijk omdat er geen geld was om iedereen te laten studeren. En Jef was ook een slim manneke, hij leerde snel Frans en was perfect tweetalig, dat was toen al heel belangrijk. Wat wordt bepaald door de omgeving en wat door talent? Welke rol speelt de partner? Jef Mennekens had een vrouw die niets anders deed dan haar man steunen en zichzelf wegcijferen. Daardoor kreeg hij mogelijk veel kansen en ging alle aandacht naar hem. De maatschappelijk context telt mee in iemands succes. Ook dat is universeel.”

Niet iedereen was blij met de term ‘migrant’. Waarom?
Verlinden: “Eén van onze getuigen vond dat we Vlamingen zouden wegklasseren als we ze migranten noemen. Onze keuze voor het woord ‘migrant’ maakte zelfs dat ze niet mee wilde doen, het was te delicaat. Dat was spijtig, hun familie was heel boeiend: een bekende figuur uit de culturele wereld. Het was bovendien niet eenvoudig om getuigen te vinden uit deze periode. We zochten iemand die in de jaren 1960 naar Brussel was gekomen om de Vlaamse intellectuele migratie van ambtenaren te representeren. De persoon in kwestie was tweedegeneratiemigrant, haar vader was naar Brussel gekomen voor zijn werk.

Het lijkt net alsof je alleen migrant kan zijn als je een arme Marokkaan bent. Maar het woord migrant heeft vanuit een wetenschappelijk standpunt geen connotatie. Demograaf Patrick Deboosere legt dat in de film ook uit. Migratie gaat in de meeste gevallen om een verhuizing van het platteland naar de stad. Soms ga je een grens over, maar het zijn de mensen die de grenzen hebben getrokken. Wie van Breda naar Brussel reist, ervaart die landsgrens nauwelijks. Eigenlijk is het feit dat je een grens over gaat niet zo belangrijk. Vanuit de Kempen naar Brussel ben je evengoed migrant als vanuit Noord-Frankrijk naar Brussel. Maar we zijn ons ervan bewust dat het een andere manier is om ernaar te kijken.”

Hoe kwam u op het idee voor een documentaire over de migratie van Vlamingen naar Brussel?
Verlinden: “Het idee komt van Johan Leman van de vzw Foyer. De uitwerking is mijn verantwoordelijkheid. Met deze film hopen we dat het woord het stigma kwijtraakt van arme lui die aan de bak proberen te komen. We willen kijken waarom mensen migreren, wat hen drijft en hoe ze een leven opbouwen. We hopen met de film bij te dragen tot begrip. We willen de film ook op scholen tonen, aan de jonge migranten van vandaag. Zo zien ze dat wat ze doormaken hetzelfde is wat Vlamingen hebben doorgemaakt. Omgekeerd zien Vlamingen van buiten Brussel dat hedendaagse migranten uiteindelijk mensen zijn die een gelijkaardig proces doormaken.”