Roel Leemans verlaat Muntpunt: ‘De Vlaamse pendelaar zijn we aan het kwijtraken'

Hij bracht de rust terug na de woelige opstart van Muntpunt. Zocht een oplossing voor de overrompeling van het gebouw door studenten en voor de cd-collectie die niemand meer wou. Over enkele weken neemt directeur Roel Leemans afscheid. “Het was een traject met vallen en opstaan, maar ik denk dat Muntpunt nu op koers ligt.”

Alle vergaderzaaltjes zijn bezet, dus neemt Leemans me mee naar het halfdonkere Muntpunt Café, dat leegstaat sinds de uitbater een maand geleden de boeken neerlegde. Een mooi, groot café met een lege tap en tafeltjes die stof staan te vergaren, het is niet naar de zin van Leemans, die vroeger lang gewerkt heeft als facility manager en gebouwenbeheerder. “We zoeken hard naar een concessiehouder. Zo'n donkere ruimte waar niks gebeurt, is niet echt wervend.”Het was als gebouwenbeheerder dat Leemans aan boord kwam van Muntpunt, dat openging in september 2013. Al gauw werd hij operationeel manager en enigszins onverwacht kreeg hij eind 2014, na het snelle vertrek van vorig directeur Ann Van Driessche, de vraag om de leiding van Muntpunt over te nemen, een interimfunctie die permanent werd.

Muntpunt kende een woelige start. U moest de rust herstellen.
Roel Leemans: De vraag was inderdaad om de kalmte terug te brengen in huis. Muntpunt was in de begindagen een zoekende organisatie, er was geen voorbeeld. Het was een samengaan van de vroegere Hoofdstedelijke Openbare Bibliotheek (HOB) en de vzw Onthaal en Promotie Brussel, plus extra opdrachten zoals de organisatie van het 11 julifeest.
Mensen die 25 jaar gewerkt hadden in de HOB moesten plots hun plaats vinden in een breder geheel. Dat gaf onrust. Ook moest Muntpunt zich positioneren tegenover de twee subsidiërende overheden, de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschapscommissie, die niet altijd dezelfde taal spraken.

Vanwege de belangrijke informatie- en promotieopdracht werd Muntpunt door beide overheden gelanceerd als 'Vlaams communicatiehuis' . Maar ook na tien jaar blijft Muntpunt in de volksmond 'de bibliotheek'.
Leemans: De benaming bibliotheek klopt ook. Wij doen wat bibliotheken in andere steden doen: activiteiten rond lezen, werken rond vaardigheden, informeren en een stukje stadspromotie. Maar door onze Vlaams-­Brusselse context en specifieke opdracht – het Nederlandstalige aanbod in Brussel in de kijker zetten en Brussel promoten in Vlaanderen – ligt het hier politiek wat gevoelig en hoort men liever de benaming bibliotheek én informatiecentrum. Over belevenisbibliotheek praten we niet meer.

Voor een bib hebben jullie nochtans een wel een heel gevarieerd flankerend aanbod: je kunt je Nederlands oefenen en je digitale vaardigheden bijspijkeren, maar ook mee op woontour, hulp krijgen bij de schoolinschrijving van je kinderen of babbelen met jonge ouders. En Muntpunt is een inzamelpunt voor luieroverschotjes, menstruatieproducten en afgedankte sportkledij. Soms lijkt het eerder een sociale instelling.
Leemans: Bibliotheken hebben altijd een sociale rol gehad. Wij spelen in op de behoeften van verschillende gebruikersgroepen, soms zijn dat basisbehoeften, van nieuwkomers die hun weg niet vinden in de stad of van mensen die digitaal niet meekunnen. Wij geven ze wat vaardigheden mee.

De bibliotheekcollectie dan, blijft die het vertrekpunt?
Leemans: Die collectie blijft heel belangrijk, we gebruiken die ook voor onze informatieopdracht. Als we informeren over sport in Brussel, zetten we boeken over sport in de kijker.
Natuurlijk moeten we keuzes maken in de collectie. Twee jaar geleden hebben we beslist om te stoppen met de cd-collectie, een beslissing waar niet iedereen blij mee was. Maar als 95 procent van de collectie onaangeroerd in de rekken blijft staan en je die ruimte kunt benutten voor een doe-en-maakplek, dan moet je besluiten dat de meerwaarde van die tweede optie groter is.

De dvd's mogen nog even blijven staan?
Leemans: Ook het dvd-gebruik staat onder druk. Maar we hebben een collectie die veel verder gaat dan het mainstreamaanbod en daar is een publiek voor, mensen die nog gehecht zijn aan hun dvd-speler.

Vijftien jaar geleden, toen de bib nog de HOB was, waren er jaarlijks 700.000 uitleningen. Vorig jaar waren het er nog 200.000.
Leemans: Ja, maar vroeger telde men alle verlengingen mee, nu niet meer. Die maakten zo'n derde uit van het totaalcijfer. Voorts zijn de cd's weggevallen.
Voor het uitlenen van boeken zagen we tot voor corona opnieuw jaar na jaar een toename. De uitleen van e-books is nog heel beperkt omdat zo'n boek, volgens de huidige afspraken met de uitgevers, maar door één persoon tegelijk kan worden gelezen. Maar het fysieke boek kende een revival. Totdat de pandemie roet in het eten gooide.

Corona heeft ook een blijvende impact op het aantal bezoeken. In 2019 waren dat er 676.000 vorig jaar een kleine 460.000.
Leemans: Klopt, en het zal een hele uitdaging zijn om opnieuw aan die 676.000 te raken. Zo zijn we de Vlaamse pendelaars aan het kwijtraken. Zeventig procent van de gebruikers van de vroegere HOB woonde in Vlaanderen, dertig procent in Brussel. Nu is het andersom. De Vlaamse ambtenaren zijn naar Thurn & Taxis verhuisd, bovendien komen sinds corona veel pendelaars nog slechts twee keer per week naar Brussel. Vroeger sprongen sommigen zowat dagelijks bij ons binnen tijdens hun middagpauze, dat is enorm verminderd.

Muntpunt kreeg destijds een gloednieuw gebouw. Was het, achteraf bekeken, voorzien op zoveel verschillende functies en gebruikers?
Leemans: Het gebouw is heel mooi ingericht, volgens de eisen en verwachtingen van pakweg vijftien jaar geleden. Maar door de snelle maatschappelijke evolutie heeft het andere noden gekregen. Plots kwamen studenten massaal in de bib studeren. De eerste jaren was het hier een overrompeling. Je had, zeker tijdens de blok, het gevoel dat het gebouw gekaapt was door de studenten, waardoor andere gebruikers afhaakten. We begonnen met een reserveringssysteem en er zijn intussen overal in Brussel studieplekken bijgekomen. Die druk is dus weg.

Mensen die rustig willen lezen, storen zich soms aan het gekwetter van jongeren die Muntpunt als ontmoetingsplek zien of aan de herrie van gamers of spelende kinderen.
Leemans: De bibliotheek is geen huis meer waar je moet zwijgen, die keuze is vanaf het begin gemaakt. We weten wel dat lawaai storend kan zijn. Daarom hebben we geprobeerd om het gebouw een duidelijkere invulling te geven, met plekken waar het rumoeriger mag zijn en andere waar het stiller is. Ook zullen we de jeugdafdeling, die we altijd al te klein vonden, vergroten. Daarvoor moet de rode bibliotheekbalie wijken. We houden één centrale balie over op de gelijkvloerse verdieping.

Met jullie locatie, pal in het centrum, halen jullie heel de stad binnen, ook daklozen en zwervers. Hoe gaan jullie daar mee om?
Leemans: Een bibliotheek is altijd een beetje een veilige haven: je kunt hier anoniem binnenstappen en je hoeft helemaal niets. Daklozen veroorzaken niet noodzakelijk overlast. Ze weten dat wij in de kelder gratis lockers hebben, maar ook dat die lockers 's avonds opengaan. Ze kunnen hier dus niet hun halve inboedel komen stockeren.

Onlangs namen jullie de drastische beslissing om 's avonds een uur vroeger dicht te gaan. De enige manier om op te boksen tegen de forse stijging van personeels- en energiekosten, zo klonk het.
Leemans: Het wordt inderdaad steeds moeilijker om het financiële plaatje te laten kloppen. We zijn veel meer gaan doen. De verwachtingen naar Muntpunt zijn dan ook ongelimiteerd. Bovendien zijn de personeels- en energiekosten flink toegenomen, terwijl de subsidies niet in dezelfde mate zijn gestegen. Uiteindelijk gaat het altijd ten koste van de werkgelegenheid. Eind 2014 waren we met 73 voltijdse werknemers, nu nog met 63. Dat leidt natuurlijk tot een hele hoge werkdruk bij de mensen die er nog zijn. Het is bijna niet meer houdbaar.

Vanaf september moet er in de Nederlandstalige Brusselse bibliotheken geen lidgeld meer betaald worden. In Muntpunt betaalde je tien euro per jaar. Die eigen inkomsten vallen dus weg.
Leemans: Het basisaanbod wordt helemaal gratis, maar tot 2025 krijgen we daarvoor een compensatie. Ik vind dat er een beperkt prijskaartje aan ons aanbod mag hangen. Je merkt ook dat er mensen zijn die graag willen betalen voor wat we doen. Daarom hebben we een nieuw model onderzocht waarbij we voor sommige activiteiten laten betalen.

Waarom hebt u beslist om te stoppen?
Leemans: Deze functie vergt veel energie door de vele verwachtingen, intern en van buitenaf. Op een gegeven moment moet je voor jezelf kunnen toegeven dat je niet meer voldoende energie hebt om aan al die verwachtingen te voldoen. Het pluk-de-daggevoel, het zondagsgevoel dat ik altijd had, was ik een beetje kwijt.

Hebt u al uitzicht op iets anders?
Leemans: Daar ben ik nog niet mee bezig. Liefst iets met minder vergaderen. Er waren momenten dat ik negentig procent van mijn tijd zat te vergaderen. Soms dacht ik, bij de voorbereiding van 11 juli bijvoorbeeld: kon ik maar mee buiten de tent helpen opbouwen.

U krijgt nu wel volop de tijd om u voor te bereiden op de gemeenteraadsverkiezingen van 2024 in Linkebeek, de faciliteitengemeente waar u al van kinds af woont en ook politiek actief bent. Droomt u er stiekem van om ooit burgemeester te worden?
Leemans: ​​​​​​​Haha, dat zou misschien wel mooi zijn. Ik ben, als enige Vlaamse gekozene met veertien Franstalige collega's, wel voorzitter van de gemeenteraad kunnen worden. Maar om dan te denken dat men ineens voor een Vlaamse burgemeester zou gaan, is een stap te ver. Het is al goed dat we in Linkebeek nu ruim vier jaar communautaire rust hebben. De tijd van de scherpe taalgebonden spanningen, zoals in mijn jeugd, is gelukkig voorbij.