Stad Brussel vernoemt straat naar Hélène Dutrieu, de eerste pilote ter wereld

De Stad Brussel doopt een fiets-en voetgangersverbinding in de Noordwijk om tot de Hélène Dutrieustraat. Dutrieu was de eerste wereldkampioene wielrennen én de eerste vrouwelijke piloot ter wereld. “Ze brak niet alleen met het keurslijf dat haar als vrouw werd opgelegd, ze baande zich een weg in sectoren die zelfs vandaag nog overwegend mannelijk zijn. Om deze en vele andere redenen verdient ze het om een plek te krijgen in ons openbaar domein en collectieve geheugen.”

Hélène Dutrieu figureert al sinds 2016 op een lijst met vrouwennamen voor nieuwe straten en pleinen in Brussel-Stad. Nu is het ook zover. De kleine passerelle voor voetgangers en fietsers tussen de Groendreef en de Helihavenlaan zal voortaan de Hélène Dutrieustraat heten, kondigt Brussels schepen van Stedenbouw en Publieke Ruimte Ans Persoons (One.brussels/Vooruit) aan.

“Ze was een vrouw met veel gezichten,” zegt Gunter Segers, auteur van Hélène Dutrieu, de vrouw die door de Olympia vloog, vorig jaar verschenen. Het is de eerste en voorlopig enige biografie die over haar is geschreven.

Dutrieu wordt in 1877 geboren in Doornik als dochter van een legerofficier en verhuist als jonge tiener naar Rijsel.

Op amper twintigjarige leeftijd wordt ze in 1897 de eerste wereldkampioen wielrennen voor vrouwen in Oostende, een titel die ze het jaar daarop opnieuw behaalt. Op haar fiets breekt ze ook verschillende wereldrecords. “Haar vijf jaar oudere broer Eugène was wielrenner en zij vergezelde hem naar de velodroom. Wanneer haar broer zijn fiets aan de kant zette, ging zij ermee rijden.”

De menselijke pijl

Toch dankt Dutrieu haar bijnaam van la flèche humaine, de menselijke pijl, niet aan haar kwaliteiten als snelste wielrenster. Na haar wielercarrière trekt ze naar Parijs om er actrice te worden. Even later gebruikt ze haar ervaring op de fiets voor een nieuwe carrière als ... stuntvrouw.

Segers: “Nadat de fietshype rond de eeuwwisseling was gaan liggen, had ze ontdekt dat er veel geld te verdienen was met stunts. Haar bijnaam dankt ze aan een stunt die ze had ontwikkeld, waarbij ze op een fiets twintig meter de lucht in vloog om op een trampoline te landen. Met die stunt heeft ze Europa veroverd. Ze stond dagelijks in de kranten.”

Wanneer ze in 1904 een gelijkaardige stunt probeert met een motorfiets wordt een crash haar bijna fataal, maar het ongeluk betekent niet het einde van haar waaghalzige avonturen. Na een jaar revalideren raakt ze helemaal in de ban van vliegtuigen. “Dat was toen allemaal nog heel experimenteel. Mensen probeerden toen nog maar net te vliegen,” legt Segers uit.

Wanneer Wilbur Wright, een van de gebroeders, in de buurt van Parijs een demonstratie geeft, is Hélène Dutrieu aanwezig. Ze spreekt vliegtuigconstructeurs aan en vindt een bouwer die met haar aan de slag wil gaan.

“Die constructeur was net op zoek naar een vrouw om zijn toestel te promoten, want als een vrouw kan vliegen, kan elke man het ook en zou men veel vliegtuigen verkopen, dacht men toen. Hélène was begonnen als piloot op een moment dat er nog maar tien piloten wereldwijd waren. Ze was een echte vliegtuigpionier met verschillende records op haar naam.”

De eerste of tweede pilote ter wereld

In 1910 behaalt Dutrieu haar vliegbrevet en wordt ze de eerste vrouwelijke pilote in België, officieel de tweede vrouw met een vliegbrevet ter wereld. Dat laatste is volgens Segers te wijten aan de “chauvinistische Fransen”, want officieel is die eer weggelegd voor een Franse pilote. “Die had maar honderd meter in de lucht gezweefd, maar dat hadden de Fransen verzwegen. In principe was Dutrieu ook de eerste vrouw met een vliegbrevet, maar de Franse autoriteiten hadden haar brevet tegengehouden, zodat de Franse pilote met die eer kon gaan lopen.”

Toch gaat Dutrieu nog een belangrijke rol spelen voor Frankrijk wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt. Alle vliegtuigen waren toen in beslag genomen en zij wilde blijven vliegen, zelfs voor de luchtmacht. “De Duitsers hadden zich zo brutaal gedragen bij hun inval dat de Fransen zeiden: ‘Wij willen eervoller zijn en sturen geen vrouwen naar het front.’ Elke dag kwam ze vragen om te vliegen. Ze bood haar diensten aan bij het Franse, Belgische en Italiaanse leger, maar haar vragen werden afgewezen."

"Omdat ze maar bleef aandringen, kreeg ze uiteindelijk een afgedankt toestel om verkenningsvluchten mee te doen rond Parijs.” Dat houdt ze vol tot ze een derde keer wordt aangevallen door Duitse vliegtuigen. Ze speelt vervolgens nog een andere rol in de Eerste Wereldoorlog door naar de Verenigde Staten te reizen om er lezingen te geven, in de hoop de Amerikanen te kunnen overtuigen om deel te nemen aan de oorlog.

‘Einde aan wild bestaan’

“In de VS komt ze in contact met autofabrikanten. Die vroegen haar om hun merken te vertegenwoordigen en te verkopen in Europa, een handel die goed draaide,” gaat Segers verder. Na de oorlog trouwt ze met de Franse, linkse politicus en journalist Pierre Mortier. “Dat betekende het einde aan haar wild bestaan en ze toverde zich om tot journalist om jarenlang voor verschillende bladen te schrijven.”

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Dutrieu directrice van een veldhospitaal en gaat ze zelf gewonde soldaten van het front halen. Ze gaat met haar man in het verzet, maar moet uiteindelijk vluchten naar Londen. Haar echtgenoot overlijdt kort na de oorlog. “Dankzij zijn connecties raakte ze verweven in de artistieke wereld van Parijs. Ze heeft er veel kunstenaars gekend en leefde er een mondain leven,” aldus Segers. In 1961 overleed Dutrieu in Parijs op 84-jarige leeftijd.

Rolmodel van honderd jaar geleden

Dat een vrouw rond het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw aan het wielrennen, stunten en vliegen ging, was op zich al opmerkelijk. “Hélène Dutrieu groeide op in een patriarchaal tijdperk met weinig mogelijkheden voor vrouwen. Ze brak niet alleen met het keurslijf dat haar als vrouw werd opgelegd, ze baande zich een weg in sectoren die zelfs vandaag nog overwegend mannelijk zijn,” merkt schepen Persoons op. “Om deze en vele andere redenen verdient ze het om een plek te krijgen in ons openbaar domein en collectieve geheugen.”

Biograaf Gunter Segers haalt nog een voorbeeld aan van hoe ze met dat keurslijf brak. Zelfs letterlijk. “Vrouwen leefden in die tijd bij wijze van spreken tussen keuken en kerk. Zij was erin geslaagd om daaraan te ontsnappen. Vrouwen droegen toen allemaal korsetten en rokken, maar op de fiets ging dat niet, dus maakte ze haar eigen kledij. Ook als piloot had ze ophef veroorzaakt, omdat ze zonder korset ging vliegen. Dat was not done en het schandaal stond in alle kranten.”

Dat Dutrieu een plek verdient in de openbare ruimte kan Segers alleen maar beamen. In haar geboortestadje Doornik is een straatje naar haar vernoemd en ook in Gent is er sinds 2011 een Hélène Dutrieustraat in een buurt waar vroeger een vliegveldje was. Dat ze een straatnaam krijgt naast de Helihavenlaan is ook geen toeval, want ook daar lag tot 1963 een vliegveldje van Sabena.

Segers: “Ze was in de nevelen van de geschiedenis verdwenen tot de VRT enkele jaren geleden een programma maakte over vrouwelijke straatnamen. Er was zo goed als niets te vinden over haar leven, behalve enkele korte biografieën op het internet die vol fouten stonden. Ik heb haar leven gereconstrueerd op basis van meer dan 10.000 artikels en interviews. Haar verhaal is eigenlijk te zot om alleen maar een straat naar haar te noemen. Vrouwenrechten zijn vandaag erg belangrijk, terwijl er honderd jaar geleden al zulke rolmodellen waren.”