Voorpublicatie 'In Molenbeek' (3): Mensen in huizen

Met huisvestings- en hersteldiensten, knappe (experimentele) woningbouw, eigentijdse architectuur en de wil van het beleid om problemen te beheersen, bewoog er op het vlak van wonen de afgelopen twintig jaar erg veel in Oud-Molenbeek. Niettemin blijft de huisvestingscrisis loodzwaar doorwegen. Ze heeft een impact op armoede, gezondheid en onderwijs.

D e voordeur wordt omlijst door acht ingedeukte brievenbussen die nog amper post kunnen slikken. Rond de vier vaste deurbellen ontvouwt zich een mozaïek van draadloze bellen uit de doe-het-zelf-zaak. Verschillende wooneenheden van het appartementsgebouw werden onbewoonbaar verklaard. De achtjarige Nigeriaanse sans-papiers Chisom doet open. Wie ik ben? Wat ik kom doen? Of ik wat kan wachten tot haar moeder thuiskomt? Bij elk raakpunt bemerk ik een glimlach op haar bedrukte gezicht. Of ik haar jeugdwerker Bart ken? En Wim? Na tien minuten win ik het vertrouwen en loodst ze me door de vuile, muf riekende gang naar de woonkamer. Een lange zitbank, een flatscreen en twee stoelen met een doorgezakt rieten zitvlak is al wat dit vertrek aankan.

“Ik wilde je laten zien hoe wij wonen,” start moeder Francisca het gesprek zodra ze puffend binnenwandelt met boodschappen uit het voedseldepot. Ze geeft me meteen een rondleiding. Elke muur van de kleine aanpalende slaapkamer is zwart door vocht en schimmel. In een achterbouw werden een keuken en een douche geperst. Elektrische draden zwabberen binnen handbereik van de watersproeier. Vierhonderd euro per maand kost het kot. Francisca neemt er een kom bij, ploft op de zitbank en begint groenten grof te snijden voor een stoofpot. ‘Wim’ blijkt Wim Vandekeybus te zijn. Dochter Chisom werd door de choreograaf van het befaamde dansgezelschap Ultima Vez geselecteerd voor een nieuwe creatie.
Jean-Claude Dupont van Origine et Habitat geeft al jaren technische eerstelijnshulp aan huurders. Hij controleert huisschade, loodgieterij en gas- en elektriciteitsinstallaties. “De deurbellen die je zag zijn een typische indicator voor overbevolking en slechte huisvesting,” verduidelijkt hij. “Maar ook gordijnen achter kelderramen kunnen dat zijn.”

Buiten de kanaalzone zijn er veel minder woningen met vochtproblemen. Maar ik wil weten hoe een gebrek aan huisvestingskwaliteit zich in Laag-Molenbeek nog verder uit. Jean-Claude neemt me met interieurfoto’s en schetsen van plattegronden mee op wandel. Hij toont hoe piepkleine ruimtes soms tot twee stapelbedden kunnen bevatten, voor kinderen én adolescenten samen, en hoe één leefruimte met een tussenschot kan worden opgesplitst zodat broer en zus hun privacy hebben. Ligbanken in de keuken of uitschuifbare matrassen onder bedden. Langs de Leopold II-laan, en daarmee zit je in het extreme, reikt de inventiviteit van een eigenaar niet verder dan een smeekbede rond een deurklink: Prière de fermer la porte de la cave à cause des rats. Kleurrijke bedovertrekken, dát wel. En dikwijls oogt het allemaal kraaknet. Dat hoor ik ook van huisartsen. Bleekwater moet een van de typische geuren van Molenbeek zijn. “Veel vrouwen zijn poetsziek,” vertelt dokter Leen Vermeulen me. “Ze schrobben zich kapot. Vocht wordt twee keer per jaar overschilderd en zo voor buitenstaanders onzichtbaar gemaakt. Maar als je met vijf mensen te dicht op elkaar woont, blijft het dweilen met de kraan open. Na een nacht slapen zijn de ramen nat van het vocht en trekt de moeder de condens met een raamwisser naar beneden.”

Vervangingsinkomen
De buurt teert op een relatief oud huizenbestand, met alle gevolgen van dien voor comfort en leefbaarheid. De negentiende-eeuwse erfenis van sobere neoclassicistische opbrengsthuizen is vandaag bepalend voor Ahmed uit Algerije of België, Riftara uit Pakistan, Augustin uit Congo en Kolë uit Albanië. Hierin werden vroeger lage middenklasse of de beter gekwalificeerde Vlaamse en Waalse arbeiders gestapeld. De opbouw van deze panden is dikwijls voorspelbaar: een vertrek langs de straatzijde, één langs de achterzijde, een kleine zijkamer in het deel van de trappenhal en een toilet op de overloop. Opbrengsthuizen worden aangevuld met kleine, vaak verouderde sociale woningen. De Brunfautstraat showt een indrukwekkende collectie. Fatiha, een Marokkaanse uit Nederland, kreeg er in 1997 met haar gezin een woning toebedeeld. “We beschikten over een mini-keuken, een eetruimte en drie mini-slaapkamers waarvan één voor twee zussen en één voor twee broers. De koelkast stond in de slaapkamer van mijn zonen. Er was een prima verstandhouding onder de Italiaanse, Turkse, Belgische en Marokkaanse buren, maar studeren bleef moeilijk door het lawaai van televisietoestellen”

De ouderdom van de huizen en de spectaculaire demografische groei van de afgelopen vijftien jaar zijn slechts twee elementen van de bredere huisvestingscrisis. Ik installeer me met een hoop documentatie in een Marokkaans visrestaurant op de Gentsesteenweg, een van de opkomende handelszaken in Oud-Molenbeek en rond het Zuidstation. Voor de vaste prijs van 18 euro wijs ik in de toonbank één kilo verse vis aan en even later worden gegrilde mosselen, tong, kabeljauw, tilapia en reuzengarnalen met het nodige garnituur op tafel geserveerd. Ik doorblader pagina’s vol lange alarmkreten, analyses en harde feiten. Hoe de trend van stijgende huurprijzen niet gevolgd wordt door stijgende inkomens. Hoe de helft van de Brusselse huurgezinnen in 2008 meer dan 41 procent van het gezinsbudget uitgeeft aan huur. Soms loopt dit met een vervangingsinkomen op tot 60 procent. Hoe het gewestelijk beleid met stadsrenovatie en woningkoopfaciliteiten vooral inzet op het aantrekken van meer gegoede groepen en veel minder op het corrigeren van de scheefgegroeide markt. Er is geen dwingende plafonnering van de huurprijzen. Het aantal goedkope kwalitatieve huurwoningen dat er de afgelopen tien jaar bijkwam, stelt niets voor in vergelijking met heel wat andere Europese steden.

Eigenwaarde

De toenemende crisis kaatst Oud-Molenbekenaars terug naar het negentiende- en vroeg-twintigste-eeuwse huizenbestand. Huisjesmelkerij en de verhuur van matrassen zijn er de meest perfide neveneffecten van een structurele gewestelijke problematiek.

Chris Depredomme en Leen Vermeulen zijn huisartsen die doordringen tot de longen en de hartkleppen van de wijk. Ze lichten me de terreinstudie toe die hun dokterspraktijk Le Renfort liet uitvoeren. ‘We wilden op een tastbare manier ons vermoeden bewijzen dat de leefsituatie in Laag-Molenbeek een weerslag heeft op gezondheid,” zegt Leen. “Uit ons patiëntenbestand selecteerden we 200 personen waar we huisbezoeken mochten afleggen. Zo konden we huisvesting linken aan bepaalde pathologieën.” Het verband tussen astma en vochtige, beschimmelde leefruimtes is de voornaamste conclusie van het rapport. “Soms besteden we twee consultaties aan uitleg over hoe je vocht bestrijdt,” valt Chris in. “Maar kansarmoede kan verpletterend zijn. Als er schimmel aan je muur hangt en je hebt net genoeg geld om eten te kopen, dan is de keuze snel gemaakt. Astmapillen helpen wel, maar je lost de aandoening natuurlijk beter structureel op met degelijke huisvesting.”

“De relatie tussen té krappe behuizing en gedrag- en leerstoornissen steunt in ons verslag eerder op sterke vermoedens, dan op harde bewijzen. Weinig speelomgeving, te dicht op elkaar wonen en het gemis van een tuin kunnen een invloed hebben.”

Bij leerkrachten en directies van basisscholen hoor ik dezelfde echo’s. “We beseffen vaak te weinig wat de leefomstandigheden van onze leerlingen zijn,” hoor ik in de Vier Windenschool. “Wat dikwijls opvalt tijdens huisbezoeken, is hoe mensen ondanks hun armoede toch meteen voor thee en koekjes zorgen. Maar ruimte voor huiswerk is er niet.” Kansarmoede holt de psychologische weerstand van mensen uit. Een goede materiële basis is cruciaal om opnieuw uit de startblokken te geraken. Buurthuis Bonnevie werd groot met huisvestingsexpertise. “Een degelijke woonsituatie is belangrijk om door te groeien,” stelt coördinator Marie-Claire Migerode. “Zodra die verbeterd is, vergroten de studiekansen of kan je eens beginnen denken aan één of ander folietje. De eigenwaarde neemt toe.”

Kroatië
En dan zijn er even zoveel klanken van jongeren die studiecomfort zoeken in ingerichte kelders, van broers of zussen die hoegenaamd niet dramatisch doen over gebrek aan privacy en me vertellen hoe hun banden in kleine slaapkamers er alleen maar sterker op zijn geworden of hoe ze zich hebben leren organiseren. Met louter victim building misloop je als buitenstaander gedeeltelijk de realiteit. Na zeventien jaar wachten, trok het gezin van Fatiha de deur in de Brunfautstraat achter zich dicht en kreeg het vlak naast het politiecommisariaat een degelijke ‘gemeentelijke woning van sociale aard’ toegewezen. De studieruimte kwam er deels te laat, maar niettemin zitten al haar kinderen in het hoger onderwijs. “We hebben ze altijd sportactiviteiten en vakantiejobs laten doen. Op straat rondhangen zat er voor hen niet in.” De telefoon rinkelt. Een van haar dochters stuurt groeten van op een strand in Kroatië.

Hans Vandecandelaere

Historicus Hans Vandecandelaere dook twee jaar in de coulissen van Oud-Molenbeek. Voor zijn boek ‘In Molenbeek’ sprak hij met acteurs, jongeren, dokters, huisjesmelkers, schooldirecties, Cubaanse danseressen, politiecommissarissen, pastoors en imams, loft- en kelderbewoners, druggebruikers en getalenteerde commerçanten. ‘In Molenbeek’ verschijnt begin september bij uitgeverij Epo. Tot dan brengt Brussel Deze Week een greep uit zijn reisimpressies.