Een blik achter de schermen van de Koningin Elisabethwedstrijd

De Koningin Elisabethwedstrijd nadert zijn ontknoping, het mediacircus zijn toppunt. BRUZZ werpt een unieke blik achter de schermen van een van de belangrijkste muziekcompetities ter wereld. “Soms ontstaan er tussen gastgezinnen en muzikanten vriendschappen voor het leven.

Wie al eens naar de Koningin Elisabethwedstrijd heeft gekeken, weet dat het er ongeveer zo aan toe gaat: vaste presentatrice Stéphanie Coerten kondigt drietalig de kandidaat aan, verwijst daarbij steevast naar de bijbehorende pagina in het lijvige programmaboek. Uit een verdoken loge komt de muzikant het podium op: ijzig stoïcijns, met knikkende knieën, of – in uitzonderlijke gevallen – meteen met de podiumflair van een professional. Heel even hebben ze om de jury aan die indrukwekkende, centraal geplaatste tafel te overtuigen van hun kunnen. Dat doen ze niet alleen voor een stampvolle zaal, maar ook voor het oog van de vele camera's. Het concours is immers een in de klassieke muziek ongeëvenaard mediacircus.

Na ongeveer twintig minuten zit de eerste ronde er al op – in de halve finale en vooral in de finale die op 27 mei start krijgen ze net wat meer speeltijd. Applaus. De kandidaat buigt beleefd, dankt de begeleider of de dirigent, gaat af en het zit erop. Vanaf dan kan hij of zij alleen nog afwachten tot zaterdagavond, wanneer de jury de resultaten bekendmaakt. Maar uit het zicht van de camera's begint de heksenketel van de muziekwedstrijd pas echt. BRUZZ kreeg een inkijk in dat verhaal van logistieke nachtmerries en gerechtsdeurwaarders, maar ook van onverwachte camaraderie en vriendschappen voor het leven.

De band gaat nooit stuk

“De hectiek van het concours speelt zich inderdaad niet zozeer tijdens de optredens af,” beaamt juryvoorzitter Gilles Ledure. “Voor de jury is dat moment vooral: what you see is what you get. Ik geef als voorzitter zelf sowieso geen punten, de overige leden moeten op dat moment luisteren en quoteren. Het is de hele logistiek daarrond die het tot zo'n uitdaging maakt. Daarbij moeten we vaak met heel strakke tijdlijnen rekening houden. In de eerste ronde en de halve finale bepalen wij als jury welk programma de kandidaten moeten spelen, die beslissing krijgen ze precies één uur op voorhand te horen onder het toeziende oog van een gerechtsdeurwaarder. Dat is een ongelofelijk strikte planning, die we heel nauwgezet moeten volgen. Ook voor de gastfamilies is dat vaak een hele uitdaging.”

Die gastgezinnen zijn een essentieel element van de wedstrijd. De kandidaten, die uit alle windstreken naar Brussel afzakken, worden tijdens hun deelname immers niet in een hotel gestoken, maar worden opgevangen door locals. Dat systeem is al in 1951, tijdens de derde editie van het concours, in het leven geroepen door mecenas Germaine Titeca. Sindsdien is het aantal barmhartige samaritanen alleen maar toegenomen. Nochtans komt er heus wel wat meer bij kijken dan een bed en wat cornflakes in de ochtend. In onderling vertrouwen fungeren de gastgezinnen als een schakel tussen de kandidaat en de organisatie van het concours.

“Het schept echt een heel bijzondere band,” zegt Marine Glaesener. Samen met haar echtgenoot Kim Van den Brempt vangt ze nu al voor de vierde keer muzikanten op. “De mama van onze kandidaat is op dit moment ook in Brussel, maar toch heeft ze al gevraagd of wij – en dus niet haar eigen moeder – tijdens het bekendmaken van de resultaten naast haar willen zitten. Zo gek vind ik dat eerlijk gezegd nog niet. Zeker op hun wedstrijddagen zijn we er helemaal voor hen. Verder zie ik het vooral als onze taak om hen tijdens hun deelname zo goed mogelijk te ondersteunen. Simpel gezegd zijn we er als ze ons nodig hebben, in ons geval zelfs psychologisch – ik ben psychologe van beroep.”

De beslissing om kandidaten op te vangen was voor het gezin ook snel genomen. Er is sowieso altijd muziek in huis. Glaesener zingt, Van den Brempt is pianist en directeur van het Conservatorium Leuven. Bij de eerste cello-editie in 2017 hebben ze de knoop definitief doorgehakt. “Onze oudste zoon speelt dat instrument zelf, dus leek het ons wel een fijne ervaring voor hem om op deze manier met die jonge musici in contact te komen. Dat is fantastisch uitgedraaid. We houden nog steeds contact met Tomasz Daroch. En dat horen we nog van kennissen die ook gastgezin zijn. Het zijn vriendschappen voor het leven. Als een kandidaat jaren later een concert in Brussel speelt, komen ze vaak opnieuw bij hun families van toen logeren.”

Je zou verwachten dat er in deze periode op de meest onmogelijke momenten muziek weerklinkt, maar dat valt volgens Marine al bij al goed mee. “We organiseren telkens een klein huiskamerconcert, waar onze gast bij wijze van try-out zijn of haar programma al eens voor een publiek kan brengen. Ze geven steeds aan dat ze daar erg veel aan hebben. Maar het is ook niet zo dat een kandidaat daarnaast nog een godganse dag zit te repeteren. Veel hangt natuurlijk af van het karakter van de kandidaat, maar dit jaar oefent onze gast eigenlijk relatief weinig. 'Ik heb al zoveel gestudeerd op voorhand,' zegt ze dan. 'Als ik het nu nog niet ken ...'”

Geen competitie, maar camaraderie

In de finale schakelt de wedstrijd nog een versnelling hoger. De twaalf toppers worden twee per twee opgesloten in de Koningin Elisabeth Muziekkapel in Waterloo, waar ze afgezonderd van de wereld precies één week krijgen om het onuitgegeven plichtstuk in te studeren en de laatste maten van hun zelfgekozen concerto bij te schaven. “Ze worden hier bijna allemaal afgezet door hun gastgezin,” vertelt Luc Mathay. Hij vangt al jarenlang de kandidaten op in de kapel, en is een week lang zowat hun enige contactpersoon. “Eerst moeten ze wat administratie in orde brengen. Ze tekenen voor ontvangst van het verplichte werk en moeten allemaal akkoord gaan dat ze geen elektronische toestellen mee naar binnen brengen. Tegenwoordig moet ik hun dan vaak ook wat alternatieve apparaten geven. Hun smartphone is hun alarm, maar bijvoorbeeld ook hun metronoom. Die krijgen ze dan van mij ter vervanging.”

Voor een buitenstaander klinkt die week isolement waarschijnlijk als pure horror. Maar de meeste kandidaten geven aan dat ze dolgelukkig zijn in de muziekkapel. Tussen het rustgevende groen, waar de herten 's ochtends voor je slaapkamerraam staan te grazen. Dat bevestigt ook Mathay. “Ze vinden het een bevrijding om even van alles weg te zijn. Ze hebben maar één zorg en dat is muziek maken. Wat mij daarbij ook altijd heel erg opvalt, is hoe het competitieve aspect van de wedstrijd helemaal wegvalt. Het zijn geen concurrenten meer, ze werken samen aan die onbekende partituur, die ze allemaal moeten doorgronden. Ik herinner me bijvoorbeeld nog goed de piano-editie van 2016. De eerste kandidaten die binnenkwamen zaten echt met de handen in het haar over dat plichtstuk. 'Onmogelijk, dat is geen muziek,' zeiden ze. Op dag drie kwamen Larry Weng en de latere winnaar Lukáš Vondráček binnen. Die hebben zich een hele nacht opgesloten om samen de partituur te doorgronden en de partijen van het orkest naar de piano te vertalen. De volgende ochtend hebben ze die bij het ontbijt voor iedereen gespeeld.”

Net als Glaesener geeft ook Mathay aan dat hij het bewaken van de mentale gezondheid van de kandidaten als een van zijn belangrijkste taken ziet. “Het ontbijt mogen ze van mij overslaan, maar 's middags en 's avonds moeten ze verplicht samen eten. En nadien kijken we samen naar een dvd uit de oude doos – want de tv mag natuurlijk niet op. Ik denk dat je dat soort gezamenlijke momenten zeker nodig hebt. Anders kan je al snel het perspectief verliezen en je helemaal kapotrepeteren. Jonathan Fournel, de winnaar van 2021, zat hier door de coronamaatregelen op de laatste dag helemaal alleen. Hij wou absoluut tot het allerlaatste moment blijven oefenen. Dan heb ik hem toch even stevig vastgepakt met de woorden: 'Jonathan, ontspan. Als je het nu nog niet kent …' Een paar uur later had hij de wedstrijd gewonnen.”

De dirigent als vaderfiguur

Er is één iemand die – tijdens het afwerken van dit artikel – nog niet weet met welke partituren hij te maken zal krijgen. Antony Hermus staat als dirigent van het Belgian National Orchestra voor zijn eerste Koningin Elisabethwedstrijd. Zij begeleiden de twaalf finalisten door het opgelegde werk en door een concerto naar keuze. “Heel spannend,” vindt hij het zelf. “We weten uiteraard al wel een tijdje welke stukken de kandidaten gekozen hebben, maar pas na de bekendmaking van de finalisten weten we welke concerti we ook effectief zullen uitvoeren. En momenteel zijn daar toch een aantal werken bij die niet zomaar in het repertoire van het orkest zitten. Gelukkig weet ik dat de musici flexibel genoeg zijn om dat allemaal probleemloos aan te kunnen.”

Opvallend, ook Hermus geeft aan dat zijn taak wel wat verder gaat dan het zuiver muzikale. “Als pianist begeleidde ik al graag, want als begeleider werk je samen met mensen. Dan inspireer je elkaar en vul je elkaars rugzak. Dat is ook zeker het geval in zo'n wedstrijdcontext. Er zullen kandidaten zijn met veel of juist weinig ervaring. Het is mijn taak om uit te vogelen wie waar nood aan heeft. Het belangrijkste is dat ze vertrouwen kunnen hebben in het orkest en in mij, en daardoor in zichzelf. Als dirigent heb je een ondersteunende taak, je bent bijna een vaderfiguur.”

Misschien krijgen we dan toch meer inkijk in de coulissen van de Koningin Elisabethwedstrijd dan we denken. Want precies dat weten die onvermijdelijke camera's vaak nog net te vangen in de loge, in die laatste seconden voor ze alweer naar de volgende kandidaat zwaaien. De bemoedigende schouderklopjes, stevige handdrukken of hartstochtelijke knuffels tussen dirigent en deelnemer. Tussen gast en gezin. Tussen de kandidaten onderling. En voor zes gelukkigen op zaterdag 1 juni ook tussen jury en kersverse laureaat.

De finale van de Koningin Elisabethwedstrijd vindt plaats van 27/5 tot en met 1/6 in Bozar, en is live te volgen op VRT CANVAS, koninginelisabethwedstrijd.be