Reizende kunstenaar Paulo Nazareth: 'Voorlopig zet ik geen voet op Europese bodem'

Andy Furniere
© BRUZZ
31/01/2025

Paulo Nazareth MendesWood DM

Al meer dan twintig jaar lang creëert de Braziliaanse artiest Paulo Nazareth zijn kunst al reizend, veelal wandelend, terwijl hij focust op de veerkracht van gemeenschappen getekend door kolonialisme, verplaatsingen en racisme. In Wiels opent dit weekend de eerste grote Belgische overzichtstentoonstelling van zijn werk: Patuá/Patois.

Een van de meestbesproken artistieke reizen van Paulo Nazareth dateert van 2011, toen hij te voet en per bus van Brazilië naar de Verenigde Staten trok. Hij ondernam die epische trip op teenslippers en waste zijn blote voeten pas bij aankomst in New York, met een soort rituele reiniging in de Hudson-rivier. Sinds die lang uitgesponnen performance, gedocumenteerd in de video-, foto- en tekstreeks Noticias de America, heeft Nazareth niet stilgezeten. Hij doorkruist al meer dan twee decennia de continenten Amerika en Afrika. Maar een reis naar Europa is voorlopig uitgesloten, en hij zal dus ook niet naar Brussel komen voor Patuá/Patois, zijn eerste Belgische overzichtstentoonstelling in Wiels.

“Ik weiger een voet op Europese bodem te zetten totdat ik alle landen in Afrika heb bezocht,” legt de kunstenaar uit vanuit zijn uitvalsbasis in het Braziliaanse Belo Horizonte. Dat statement is deel van zijn bredere kritiek op de koloniale geschiedenis en de machtsverhoudingen tussen het Noorden en het Zuiden, in het verleden maar ook vandaag.

"Nog steeds geloven veel mensen dat er in Sub-Saharaans Afrika geen beschavingen bestonden voor de kolonisatie, dit is een krachtig bewijs van het tegendeel"

Paulo Nazareth

Op zijn reizen en in zijn kunst concentreert de Braziliaanse artiest, geboren in 1977, zich op de slachtoffers van die koloniale geschiedenis en wereldwijde migratie. De overzichtstentoonstelling in Wiels richt zich specifiek op twee symbolen van de veerkracht en het verzet van deze gemeenschappen: patuá en patois.

Grootmoeders amulet

Patuá verwijst naar het Afro-Braziliaanse gebruik van amuletten die op een spirituele manier bescherming bieden, bijna zoals bij voodoo,” vertelt Nazareth. “Die amuletten kunnen een stoffelijke vorm hebben, zoals bijvoorbeeld een zaadje afkomstig van je geboortegrond, dat je verbonden houdt met je afkomst. Maar sommige draag je mee in je geest. Zo is mijn naam Nazareth voor mij een patuá.” Die naam kreeg hij door zijn grootmoeder, Nazareth Cassiano de Jesus, en verwijst naar een afkomst getekend door geweld. Nazareths grootmoeder was een van de vele duizenden slachtoffers van marteling en massale sterfte onder gemarginaliseerde Braziliaanse bevolkingsgroepen. “Haar geschiedenis geeft me richting.”

Met patois refereert de expo aan taalvarianten die niet aan de standaardnorm voldoen, een linguïstische vorm van verzet tegen bijvoorbeeld koloniale overheersers of van migranten in de marge van de maatschappij. “Vaak wordt gezegd dat dit geen echte talen zijn, slechts afwijkingen van de oorspronkelijke taal, maar die uitspraak vloeit voort uit een vooroordeel tegenover de sprekers ervan,” stelt Nazareth. “Patois ontwikkelen zich op een dynamische manier, worden door opeenvolgende generaties doorgegeven, als volwaardige vormen van cultuur. Mijn werk gaat over beweging. Wel, dit is een voorbeeld van hoe taal beweegt.”

20250128 Paulo Nazareth_KA AGUY RUPIGUA

Paulo Nazareth MendesWood DM 

In het fotografische en auditieve werk Kaáguy rupigua documenteert hij een aspect van de taal van de Guarani-Kaiowà, een Braziliaanse gemeenschap die al eeuwenlang lijdt onder geweld – van koloniale etnische zuiveringen tot landroof voor sojaplantages en veeteelt. De betekenis van kaáguy rupigua is 'wilde dieren'. Voor zijn werk maakte Nazareth onder meer opnames van kinderen uit deze gemeenschappen, die hem de inheemse woorden voor dierennamen aanleerden, als ontastbare, mondelinge amuletten die kennis bewaren en beschermen.

In een ander werk, de videoinstallatie Ol ori buruku, staat een Nigeriaanse immigrant boven op de Edifício Itália-wolkenkrabber in São Paulo en vervloekt de stad in het Yoruba – een taal gesproken in West-Afrika. “São Paulo is een van de meest geglobaliseerde steden van Brazilië, waar zogezegd iedereen welkom is, maar dat geldt alleen voor immigranten met westerse trekken. Het gevloek van de immigrant in de video is gericht tegen die krankzinnige hiërarchie.

Vlucht en verzet

In Patuá/Patois verwijst Nazareth ook expliciet naar de manier waarop landen zoals België omgaan met migranten. In het project The immigration cooperative worden in een bureaucratische setting de verhalen van immigranten en hun ervaringen met het doorlopen van de complexe immigratiesystemen tot leven gebracht. “Met het project willen we migranten ook welkom heten, geven we de boodschap mee dat België ook hun land, hun thuis is. Met taal willen we het gevoel van een veilige thuis creëren. Zo willen we een artistiek zaadje planten voor iets wat zeker ook vandaag zo belangrijk is.”

De koloniale geschiedenis van België pakt de Braziliaanse kunstenaar onder meer aan met beelden van het Ishango-beentje, een 20.000 jaar oud, gekerfd beentje, dat de oudste complexe wiskundige vondst van de mensheid wordt genoemd. Het werd in 1950 ontdekt door een Belgische geoloog van het huidige Instituut voor Natuurwetenschappen in toenmalig Belgisch-Congo. “Nog steeds geloven veel mensen dat er in Sub-Saharaans Afrika geen beschavingen bestonden voor de kolonisatie, dit is een krachtig bewijs van het tegendeel.”

"Ik heb geen duidelijk omlijnd plan voor mijn volgende tochten, en vaak raak ik onderweg verloren. Ik laat me als het ware meevoeren op een stroom, waarna ik aan land ga en alles op me af laat komen, wacht en observeer. Het is cruciaal om de controle los te laten"

Paulo Nazareth

Met zijn For sale-reeks legt hij indirect ook een link met de etnologische tentoonstellingen of mensentuinen, zoals die in het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren werden georganiseerd. Maar door zijn 'exotische' identiteit expliciet als handelswaar aan te bieden, transformeert hij ze tot een instrument van verzet, dat ook een kritiek op de kunstmarkt en het kapitalistische systeem zelf inhoudt.

Ondertussen broedt de kunstenaar in Belo Horizonte op nieuwe projecten. “Hier, thuis in Belo Horizonte, houd ik halt, kom ik tot rust en laat ik de indrukken van mijn reizen bezinken. Zo kan ik ze daarna in relatie brengen met de brede raciale en sociale geschiedenis van migratie, van globalisatie.” Uiteraard trekt hij binnen afzienbare tijd ook weer de hort op, maar waarnaartoe is ook voor hem nog onduidelijk. “Ik heb geen duidelijk omlijnd plan voor mijn volgende tochten, en vaak raak ik onderweg verloren,” zegt hij. “Ik laat me als het ware meevoeren op een stroom, waarna ik aan land ga en alles op me af laat komen, wacht en observeer. Het is cruciaal om de controle los te laten.”

Paulo Nazareths expo Patuá/Patois loopt van 1/2 tot en met 27/4 in Wiels, wiels.org

Iets gezien in de stad? Meld het aan onze redactie

Site by wieni