Wiels eert Jef Geys, de Kempische kosmopoliet

Ooit diende hij een aanvraag in om het KMSKA op te blazen, maar Jef Geys was allesbehalve een gratuite provocateur. Zes jaar na zijn dood toont een overzichtstentoonstelling in Wiels hoe de sociaal bewogen kunstenaar op ingenieuze en vaak grappige wijze decennialang de (kunst)wereld een kritische spiegel voorhield en mensen aan het denken zette.

Als het over Jef Geys gaat, vallen vaak ook de namen van Marcel Broodthaers en Panamarenko. Het trio behoort tot de belangrijkste naoorlogse Belgische kunstenaars, maar Geys veroverde nooit dezelfde faam bij het grote publiek als de andere twee. “Er is dan ook geen één type werk waar hij mee wordt vereenzelvigd, zoals de mosselpotten van Broodthaers of de vliegmachines van Panamarenko,” vertelt cocurator Charlotte Friling van Wiels. “Maar het is net de veelzijdigheid ervan die zijn werk zo sterk maakt.”

Vanaf zijn start in de vroege jaren 1960 hield Geys zelf zijn artistieke praktijk bij in zijn befaamde 'werklijst', met 844 nummers. Die lijst toont hoe heterogeen zijn praktijk was: ze bevat onder meer uitleg over avant-gardistische schilderijen, gelakte poppen, sensuele fruitreliëfs, performances, conceptuele fotografie, 'instructieve' films, botanische studies, nieuwe lesmethoden ... Met een uniek overzicht van dat rijkgeschakeerde oeuvre zet Wiels het nieuwe cultuurjaar in. Na de expo Je ziet niet wat je denkt te zien volgt met Catalogue raisonnable ook een eerste overzichtspublicatie van zijn werk.

Weg met het KMSKA

De tentoonstelling in Wiels komt er zes jaar nadat Geys op 83-jarige leeftijd overleed. Tot enkele weken voor zijn dood bleef hij actief. “Hij is even innovatief, experimenteel en radicaal geëindigd als hij begonnen was,” zegt Wiels-directeur en cocurator Dirk Snauwaert, die de Kempische kunstenaar al sinds de jaren 1980 van nabij volgde. “Dat kan je niet van zoveel kunstenaars zeggen.”
“Wat Jef Geys ook heel bijzonder maakt, is zijn off the grid bestaan,” vervolgt Snauwaert. “Hij opereerde vanuit het landelijke Balen, dat hij zijn 'biotoop' of 'terroir' noemde. In die periferie van de kunstwereld werkte hij vooral samen met mensen uit zijn directe omgeving, zoals schrijver Walter van den Broeck. Hij werkte niet onder de vleugels van grote internationale namen, maar deed vooral veel zelf.”

In Balen gaf Geys ook bijna dertig jaar plastische opvoeding aan leerlingen van de lokale school. Dikwijls hing hij prestigieuze kunst, die je vandaag enkel in musea vindt, op in de klas, om die dan met zijn studenten te bespreken.

In 1970 zorgde Geys voor een flinke mediarel in de Belgische kunstwereld met zijn officiële aanvraag om het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen te mogen opblazen. “Hij maakte ook een fotoreeks over de praktische uitwerking, al moet je dat plan natuurlijk niet te letterlijk nemen. Het was een krachtig signaal, misschien zelfs krachtiger dan de oprichting van een fictief museum, waarmee Broodthaers de kunstinstellingen bekritiseerde.”

Volkskunst

Jef Geys wilde kunst naar de gewone man brengen en gebruikte daarvoor het Kempens Informatieblad, een lokale publicatie die hij omvormde tot een democratische kunstkrant, als tegenhanger van dure tentoonstellingscatalogi. Hij verdiepte zich ook geregeld in de volkscultuur, zoals de wereld van het wielrennen aan het eind van de jaren 1960 ‒ wat toen bijzonder vernieuwend was.
Zo draait een fascinerend project rond zijn observaties van een jongen die hij aanmoedigde om met wielrennen te beginnen en die hij een tijdlang persoonlijk begeleidde. “Hij deed dat met veel empathie. Het heeft ook een ironisch kantje, in die zin dat hij het beeld van zichzelf projecteerde op die jongen. Hij kijkt naar zichzelf, als iemand die het wil maken, maar daar niet in slaagt.”

Maar laat er geen twijfel over bestaan: Jef Geys groeide uit tot een breed gewaardeerde kunstenaar. Zo nam hij deel aan de grote biënnales van São Paulo en Venetië, waarbij die laatste, in 2009, kan worden beschouwd als een internationale bekroning. Hij trok er veel aandacht naar zich toe met zijn Quadra medicinale. Voor dat project liet hij in vier steden, waaronder Brussel, onkruid opsporen met genezende of voedende waarde.

Het project laat zien hoe hij niet enkel zijn naaste maar ook de natuur liefde toedroeg. Ooit stelde hij zelfs voor, als een minder explosieve kritiek op de kunstwereld, om van het Middelheimmuseum ‒ het Antwerpse openluchtmuseum voor moderne en hedendaagse beeldhouwkunst ‒ een groentetuin te maken. In Wiels zullen bezoekers soms echt het gevoel hebben dat ze in een kunstzinnige moestuin rondlopen, zoals bij de schilderijenreeks L'origine du ciel, waarvoor hij zich onder meer liet inspireren door knollen, granaatappels en paprika's.
Heel bekend werden zijn Zaadzakjes, hyperrealistische schilderijen van zakjes met zaad van bloemen of groenten. Ze kwamen voort uit de frustratie dat de uiteindelijke plantjes niet leken op de afbeeldingen op de verkochte zakjes, en tonen de kloof tussen afbeelding en werkelijkheid.

All you can eat

Geys' kunst kon je soms ook letterlijk eten. Nadat hij brieven en herinneringen uit zijn jeugd verbrandde, gebruikte hij de as als meststof en maakte 'eetbare kunst' met wat hij oogstte. Met het graan, bijvoorbeeld, bakte hij brood in de vorm van een hart. “Hij deed ook onderzoek naar hoe hij zijn Kempens Informatieblad met eetbaar papier en eetbare inkt kon maken, zodat het niet enkel intellectuele voeding zou zijn,” vertelt Snauwaert. (Lees verder onder de foto)

Een ander voorbeeld van hoe hij het alledaagse tot kunst verhief, is zijn Koffieonderleggersdagboek. Elke dag ging Jef Geys buitenshuis bij een kop koffie de krant lezen, waarbij hij telkens op de kartonnen onderlegger van de kop koffie zijn bedenkingen noteerde. Hij archiveerde die banale dragers en maakte er kunst van.
“Hij was heel lokaal verankerd, maar had tegelijk een kosmopolitische blik,” benadrukt Snauwaert. “Hij volgde kunstenaars van over de hele wereld, maar wist ook wat er overal in de wereld gebeurde. Zo had hij thuis een schotelantenne waarmee hij een goede 180 televisiezenders kon ontvangen. Hij keek al naar Al Jazeera toen de Arabische nieuwszender nog onbekend was, en wist precies wanneer het journaal in Indonesië begon.”

Voor Snauwaert is zijn nieuwsgierige, onderzoekende blik wat hem nu zo interessant maakt voor de nieuwe generatie kunstenaars. “Zijn archivistische en researchgedreven aanpak wordt wereldwijd geprezen door de jonge garde. Zijn horizon reikte veel verder dan zijn verbeelding, hij wilde altijd over alles bijleren. En zijn kennis ook doorgeven, de didactische drijfveer is vaak ook heel uitgesproken.”

Maar Geys was ook gewoon een grappige leraar, toont Je ziet niet wat je denkt te zien. Zijn Koeienpaspoorten en Kleurboeken voor volwassenen zetten aan tot denken, maar werken tegelijk op de lachspieren. Als onderdeel van de tentoonstelling zet Wiels workshops op rond die twee onderwerpen.

Jef Geys: Je ziet niet wat je denkt te zien loopt van 2/2 tot en met 19/5 in Wiels, wiels.org