Exclusief: met filmmaker Ish Ait Hamou in Marokko op zoek naar zijn roots

Enkele dagen voor de première van zijn eerste langspeelfilm BXL op Film Fest Gent reisde Ish Ait Hamou in het kader van het festival Moussem Belgica naar Tanger. Het werd een emotioneel moment voor de Vilvoordse ex-choreograaf en successchrijver, wiens familiegeschiedenis zijn werk diepgaand heeft gevormd. “Je dromen najagen is een mooi idee, maar het is niet voor iedereen haalbaar.”

Deze geur, dat is de geur van Marokko,” vertelt Ish Ait Hamou, terwijl hij het parfum van asfalt opsnuift waarvan de straten van Tanger, met hun kosmopolitische gevels, doordrongen zijn. “Dit is mijn madeleine van Proust.” De Vilvoordse schrijver van succesvolle boeken als Het moois dat we delen, Hard hart, Cécile en De theorie van 'de 1 of 2' kent de havenstad Tanger – een economische pijler van Marokko, met een bevolking vergelijkbaar met die van het Brusselse gewest – slechts als een eenvoudig doorgangspunt na het oversteken van de Straat van Gibraltar.

Hoewel veel Marokkaans-Belgische families wortels hebben in Tanger en omgeving, heeft de familie Ait Hamou haar thuisbasis in Casablanca, de grootste stad van de Maghreb. “Als kind bracht ik daar al mijn zomers door. Casablanca is mijn tweede thuis,” zegt hij, terwijl we onze weg vervolgen richting de kashba (oude stad) van Tanger. Ook hij draagt een camera rond zijn nek: “Sinds ik films maak, let ik veel meer op de kadrering en het licht.”

Ish Ait Hamou is naar Tanger gereisd op uitnodiging van Moussem, het in Brussel gevestigde 'nomadische kunstencentrum' dat geleid wordt door Mohamed Ikoubaân. Naar aanleiding van de 60e verjaardag van het tewerkstellingsakkoord tussen Marokko en België koos Moussem voor Tanger als startpunt voor Moussem Belgica. Dat multidisciplinaire festival organiseert het kunstencentrum samen met de regionale cultuurraad en iconische locaties zoals het Théâtre Riad Sultan en de Cinémathèque de Tanger. In november verhuizen het festival en de bijbehorende tentoonstelling naar Oujda, nabij de Algerijnse grens. Deze twee steden hebben een bijzondere betekenis, omdat veel inwoners van Noord- en Oost-Marokko naar België zijn geëmigreerd, voortgedreven door de hoop op een beter leven. (Lees verder onder de foto)

De vader van Ish Ait Hamou was een van die avonturiers, al vertrok hij vanuit een ander deel van het land. Vanuit het gebergte van de Hoge Atlas, waar hij opgroeide, kwam hij via Frankrijk in België terecht. Daar werkte hij in verschillende fabrieken, waaronder de smederijen van Clabecq in Tubize, en was hij getuige van de grote arbeidersstrijd in de jaren 1990. “Mijn vader stond midden in die gebeurtenissen. Ik keek ernaar met kinderogen, ik begreep het zonder het echt te begrijpen.”

Universele verhalen

De steile hellingen naar de kashba en de brandende middagzon herinneren ons aan de weinige slaap die we hadden na wat een gedenkwaardige avond werd. Luttele uren voor deze tocht nam Ish Ait Hamou plaats in het Théâtre Riad Sultan, genesteld in het hart van deze kashba, in het gezelschap van andere grote Marokkaans-Belgische stemmen, zoals de veelbekroonde schrijfster Rachida Lamrabet, de Brusselse schrijver en dichter Taha Adnan, en de columniste en winnares van de Ultima voor Opkomend Talent Aya Sabi. Een actrice las er voor uit zijn recente, tot nu toe meest persoonlijke boek: De theorie van 'de 1 of 2'.

In de zaal was de emotie van het publiek, dat zijn werk voor het eerst ontdekte, voelbaar – “sommigen zouden zelfs een traantje hebben weggepinkt.” Toch verschilt het parcours van Ish Ait Hamou van dat van de Marokkanen die naar hem kwamen luisteren. Terwijl zij in het land van hun voorouders zijn opgegroeid, moest de zoon van Marokkaanse immigranten een leven opbouwen in een België waar hij zich niet altijd op zijn plaats voelde.

Maar Ish Ait Hamou houdt zich vast aan zijn dromen. Hij blinkt uit in hiphop en breakdance, en breekt door op televisie in het programma So you think you can dance. Vervolgens wordt hij een van de weinige – een van de '1 of 2' – Belgen met Marokkaanse roots die naam maken als schrijver in het Nederlands. Het succes vervult hem met vreugde, maar ook met twijfel. Twijfel van iemand die zich, terwijl hij vooruitgaat, afvraagt of hij de zijnen zo niet verraadt. En of hij de opofferingen van zijn ouders wel waardig is. Het is een parcours dat bezaaid is met onzichtbare obstakels: de ontkenning van zijn emoties en trauma's, het onvermogen om zich te verheugen over het succes van anderen, omdat ze de ruimte voor zijn eigen succes lijken te verkleinen in een samenleving die de opwaartse mobiliteit van immigranten belemmert. (Lees verder onder de foto)

Het is precies over al deze psychologische barrières dat De theorie van 'de 1 of 2' gaat. En hoewel Ish Ait Hamou zijn boek opdraagt aan de Marokkanen in België, overstijgt zijn boodschap de gemeenschapsgrenzen. “Onlangs vertelde een regisseur met wie ik heb samengewerkt me dat hij, zonder mijn naam op de omslag te hebben gezien, zou hebben gezworen dat de auteur uit de Kempen kwam. Zozeer herkende hij zich in mijn verhaal: dat van een van de weinige jongeren uit het dorp die hun geluk in de stad gingen beproeven. Een Nederlandse journaliste schreef een recensie van mijn essay, waarin ze het vergeleek met haar eigen ervaring van het leven in een klein stadje in Nederland.”

Instagram versus realiteit

Vanaf de hoogten van de kashba strekt de Straat van Gibraltar zich uit zover het oog reikt. De blauwe tinten contrasteren met de horizon, aan de andere kant lonkt Spanje. Voor toeristen is dit panorama de perfecte achtergrond voor een Instagram-post. Maar voor de jongeren in Tanger is het een verre droom. “Laten we eerlijk zijn, hun kansen om een visum voor Europa te krijgen zijn vrijwel nihil, tenzij ze een zeker niveau van welvaart genieten,” betreurt Ish Ait Hamou. “Ik begrijp de jongeren die hier naar de horizon komen staren. Op die leeftijd dromen we allemaal van een ander leven.”

In Vilvoorde, waar hij is geboren en getogen en nog steeds woont met zijn vrouw en drie kinderen, kregen zijn dromen vorm in een park, omringd door zijn dansvrienden. “We deden allemaal aan breakdance, en onze droom was om het te maken in Hollywood.” Een van de leden van de crew was Fouad Hajji, aan wie Ish Ait Hamou twintig jaar later de hoofdrol zou geven in zijn eerste langspeelfilm: BXL. Dat eerbetoon aan Brussel regisseerde Ish Ait Hamou samen met zijn broer Monir. BXL opent met de bereiding van een mitraillette, de van oorsprong Brusselse snack, terwijl de stem van Jacques Brel weerklinkt. Op de achtergrond vormen de aanslagen van 2016 en de tragische dood van Mehdi Bouda, die werd aangereden door een politieauto, het decor. (Lees verder onder de foto)

BXL, dat vorige vrijdag in wereldpremière ging op Film Fest Gent, vertelt het verhaal van Tarek, een 27-jarige MMA-kampioen, die een kans krijgt die hij niet kan weigeren: carrière maken in Las Vegas. Maar wat de kans van zijn leven lijkt, wordt een bron van diepe twijfels. Tarek vreest dat zijn jongere broer het zonder hem niet zal redden.
“Net als in mijn boeken hou ik ervan om advocaat van de duivel te spelen en vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen. Als je de kans krijgt om te slagen, word je verondersteld om die kans te grijpen. Maar wat doe je als je sociale en familiale omgeving niet in staat is om dat succes te aanvaarden? Je dromen najagen is een mooi idee, maar het is niet voor iedereen haalbaar,” legt Ish Ait Hamou uit.

In tegenstelling tot het personage dat hij vertolkt, aarzelde de Vilvoordse Fouad Hajji geen seconde om zijn kans te grijpen, toen hij naar de Verenigde Staten kon gaan voor een masteropleiding. Die opportuniteit opende de deur naar rollen in misdaadseries als NCIS: Los Angeles. Ish Ait Hamou, van zijn kant, profiteerde van een programma waarmee hij zijn laatste jaar van de middelbare school kon overdoen in Californië. “We zouden elkaar daar terugvinden,” herinnert hij zich met een glimlach.

Van dat verblijf in de VS keerde Ish Ait Hamou terug met een nickname die zijn artiestennaam zou worden. “Ik heet Ismail, maar daar noemde mijn basketbalcoach me Ishmil. De 'Ish' is gebleven, het klonk goed voor een hiphopdanser.”

Identiteitscrisis

In Tanger is er geen sprake van dat hij bij zijn westerse bijnaam wordt genoemd. “'Ish', dat is een concept van elders. Hier wil ik aangesproken worden met de naam die mijn ouders me hebben gegeven.” Behalve misschien wanneer hij wordt voorgesteld als de auteur van De theorie van 'de 1 of 2', zoals tijdens een radio-opname enkele dagen voor zijn optreden in het Théâtre Riad Sultan. Een journaliste die speciaal uit Casablanca was gekomen, had hem in het Darija geïnterviewd. “Ik was nerveus, want ik beheers het Arabische dialect maar half, maar door er wat Frans doorheen te mengen, wist ik me te redden.” (Lees verder onder de foto)

Die knoop in zijn maag doet hem denken aan zijn kindertijd, toen hij de Arabische lessen na school probeerde te ontlopen. “Ik kon de woorden niet goed uitspreken en was bang dat ik niet geaccepteerd zou worden door mijn klasgenoten. Ik zat midden in een identiteitscrisis. Met mijn lichte haren en groene ogen vroeg men zich vaak af of ik wel echt Marokkaans was. En ikzelf wist niet meer of ik Vlaams of Marokkaans was.”

De jonge Ish vermeed de lessen liever – “Dat zit in mijn aard, ik hou niet van conflict” – en zocht zijn toevlucht op het basketbalveld, waar hij zich wel op zijn plaats voelde. “Ik ben opgegroeid met veel angsten, maar naarmate ik ouder werd, begreep ik dat ik Arabisch kon zijn zonder alles perfect uit te spreken, en Vlaams zonder een 'autochtone' Vlaming te zijn. Wat telt, is je geloof in wat je te vertellen hebt.”

Het is die overtuiging die Ish Ait Hamou en zijn broer leidde bij het schrijven van hun film BXL. “We hebben de film gemaakt die we wilden maken,” vertelt hij. “Een film over Brussel, gemaakt door Belgen van Marokkaanse afkomst, schept onvermijdelijk hoge verwachtingen, vooral in een gemeenschap die nog steeds zeer slecht vertegenwoordigd is in de filmindustrie. Mensen hopen op een film die hen in alle opzichten aanspreekt.”

Ish Ait Hamou herinnert zich de beginperiode van Adil El Arbi en Bilall Fallah (Black, Bad Boys 4, Rebel), wier eerste films soms op buitensporig veel kritiek werden onthaald. “Terwijl je als je begint niet alles kan doen: een commerciële film maken, een nieuw verhaal over immigratie vertellen en tegelijkertijd het systeem omverwerpen.”

“Ik denk dat de Marokkaanse gemeenschap zich sterk zal herkennen in BXL, al weet je dat nooit zeker. Het is onmogelijk om een film te maken die iedereen aanspreekt. Vroeger bracht dat me nogal van mijn stuk, inmiddels heb ik vrede met het idee dat ik soms mensen teleurstel.”

Vanaf januari zal BXL in de Brusselse zalen te zien zijn. En misschien ooit in Marokko? “Dat zou een enorme eer zijn.”