Tv-reeks ‘Zij hen wij’ : 'Het feminisme is te lang belachelijk gemaakt'

Voor de VRT Canvas-reeks Zij hen wij volgden drie Brusselse documentairemakers zeven getuigen in hun persoonlijke strijd tegen ongelijkheid. Vijf woensdagen op rij kaarten ze discriminatie aan op het snijvlak van afkomst, gender, seksualiteit, religie en klasse. “Helaas overleven sommige karikaturen nog steeds."

Wat begon als een idee om televisiekijkers nieuwe rolmodellen aan te reiken in een steeds diversere maatschappij is uitgegroeid tot een reeks die intersectioneel denken op de kaart moet helpen zetten. Die relatief nieuwe term werd eind jaren 1980 gelanceerd toen de feministische Afro-Amerikaanse juriste Kimberlé Crenshaw een vonnis bekritiseerde dat claimde dat discriminatie op basis van geslacht én huidskleur los van elkaar stonden, terwijl ze op elkaar inspeelden. De tijden zijn veranderd, maar met een migratieachtergrond sta je nog steeds vaak onder aan de sociale ladder, en als je geen hetero of cisgender bent, een job hebt in een omgeving waarin machopraat gedijt, of moeder wordt in een sector waar dat professionele zelfmoord lijkt, zijn er nog altijd veel obstakels. In Zij hen wij getuigen zes vrouwen en één non-binaire persoon over hun strijd op een aantal van die assen.

Met de Brusselse cultuurprogrammator Fatima-Zohra Ait El Maâti, model Hanne Gaby Odiele, huishoudhulp en vakbondsafgevaardigde Mieke Van Hove, ruimtevaartchef Angelique Van Ombergen, muzikante en moeder Charlotte Adigéry, genderwetenschapster Kaouthar Darmoni en e-sportjournaliste Eefje ‘Sjokz’ Depoortere is de cast fris genoeg om alle assen empathisch aan te snijden. “Het idee om op zoek te gaan naar nieuwe rolmodellen werd ons aangereikt door filmmaker Tim De Keersmaecker, vroeger onze docent aan het RITCS,” zegt Heleen Declercq, een van de drie regisseurs van Zij hen wij. “Maar de visies en ervaringen van onze getuigen waren zoveel boeiender als we ze in een ruimer perspectief plaatsten."

“Alle zeven zijn ze een doelwit van discriminatie of onderdrukking geweest,” zegt Zaïde Bil, een documentairemaakster met Surinaams-Nederlandse roots die al tien jaar in België woont. “Precies omdat ze zich ergens op dat spectrum van intersectioneel denken bevinden.” Die assen zichtbaar maken was de betrachting en is de verdienste van de docureeks.

Opvallende statistieken

“We willen inspireren, niet met de vinger wijzen,” benadrukt Declercq. “Dat doen we door de mensen achter het activisme te tonen. Niet al onze getuigen identificeren zich als activist, maar ze kunnen die knop ook niet uitzetten, zoals ze ook niet zomaar van kleur, geslacht, geaardheid of afkomst kunnen veranderen. Soms voelden we hun vermoeidheid, omdat ze de hele tijd moeten strijden voor zaken die voor anderen vanzelfsprekend zijn."

Tussen de getuigenissen zitten elke aflevering ook enkele opvallende statistieken, die de anekdotiek ver overstijgen. “Mij vielen vooral de vele uren op die vrouwen dagelijks aan onbetaalde zorg besteden, en moeders aan borstvoeding,” zegt Bil. “Of hoeveel kinderen er met een variatie in geslachtskenmerken geboren worden,” zegt Sam Peeters, de oudste van de drie regisseurs. “Volgens VN-cijfers is dat 1,7 procent, of één op de zestig. Er zijn net zoveel roodharigen. Ook het hoge percentage vrouwen dat met online haat te maken krijgt, pakte me. Ik ben er nu nog gevoeliger voor, omdat ik tijdens het maken van de reeks papa ben geworden van een meisje."

Peeters benadrukt dat ze niet op zoek zijn gegaan naar typische rolmodellen, die het toevallig ver geschopt hebben. “Eefje Depoortere wordt vaak met virtuele haatspraak geconfronteerd en heeft zelfs getwijfeld om zich uit te spreken, want voor haters is dat olie op het vuur. Anderzijds is er de trots van huishoudhulp Mieke Van Hove, die ervoor strijdt dat ook de volgende generatie de job zonder kopzorgen kan voortzetten. De sterkte ligt niet bij één getuigenis, maar bij de hele mand. Zo stelde Heleen tijdens het maakproces Charlotte Adigéry voor. Zij heeft veel racisme ervaren dat tegelijkertijd seksistisch was. Als 14-jarig meisje werd haar bijvoorbeeld op straat gevraagd hoeveel ‘het’ kost."

Slopend engagement

Een pluspunt is dat de reeks spanningsvelden ontmijnt tussen generaties. Zo gaat Fatima-Zohra Ait El Maâti, die in Brussel safe spaces bouwt voor slachtoffers van (seksueel) geweld, in gesprek met haar vader. Een conversatie van Kaouthar Darmoni met haar zoon bewijst dat er al stenen verlegd zijn. Bil: “Zo willen we de herkenbaarheid verhogen. Van feministische strijders over bezorgde vaders tot kinderen die in een veel diversere omgeving zijn opgegroeid: iedereen mag zich aangesproken voelen."

Gevraagd naar hun definitie van feminisme klinkt het zowat in koor: de strijd voor gendergelijk(waardig)heid. “We zijn allemaal aanhangers van intersectioneel feminisme,” legt Peeters uit. “Maar we begrijpen ook het voorbehoud van sommigen. Charlotte zegt achter de strijd te staan, maar vraagt zich tegelijk af of ze die stempel wel wil. Fatima-Zohra voelt zich dan weer niet altijd even welkom in de feministische beweging, omdat die vaak hoogopgeleid en wit is. Maar het feminisme is ook te lang belachelijk gemaakt: aanhangers werden gereduceerd tot kwade vrouwen die hun benen niet scheren of geen man kunnen krijgen. Helaas overleven die karikaturen nog steeds. Omdat de term zo gevoelig ligt, hebben we ze bewust vermeden in de eerste afleveringen."

Hoe slopend het engagement van de getuigen kan zijn, toont Hanne Gaby Odiele. “Die wilde na hun activisme eigenlijk gewoon weer model zijn,” vervolgt Peeters. “Maar omdat Hanne bewustwording heel belangrijk vindt, wilde die toch meewerken. Het in de steigers helpen zetten van een expertisecentrum voor intersekse personen was ook het doel van een screening die we organiseerden in de Senaat.”

Luiers op de rider

Andere impactscreenings vonden plaats bij het ABVV voor een publiek van huishoudhulpen en in de AB, die meteen aangaf zijn werking toegankelijker te willen maken voor ouders. Bil: “Artiesten zetten de gekste dingen op hun rider (verlanglijst voor een optreden, red.), maar als ze luiers vragen, wordt er moeilijk over gedaan.” Volgens Peeters is dat vaak een gevolg van onwetendheid. “Een zeer conservatieve kennis van me was gevloerd door Hannes verhaal over de intersekse-operaties die kinderen moeten ondergaan. Hopelijk kan deze reeks meer mensen de ogen openen.”

“We merken dat dat het beste lukt als ze zich inleven in onze getuigen. Daarom vonden we het belangrijk om hen in hun vertrouwde omgeving te portretteren,” zegt Bil, voor ze haar collega’s voor de foto meeneemt naar de Fatima Mernissi-brug. “Die is genoemd naar een Marokkaanse feministe die haar leven wijdde aan de vrijheden van Noord-Afrikaanse vrouwen. Toen we Fatima-Zohra en Kaouthar filmden, viel haar naam geregeld als voorbeeld dat je perfect feminist én moslima kan zijn, en dat mannen mee mogen werken aan de strijd.”

Zij hen wij is vanaf 17/4 vijf woensdagen op rij te bekijken op VRT Canvas en VRT Max, zijhenwij.be