Het politieke toneel van Vincent Stuer: ‘De koningskwestie ís al theater'

In Rexit! vertolken Valentijn Dhaenens en Bruno Vanden Broecke de rollen van koning Leopold III en minister Paul-Henri Spaak, antagonisten tijdens de Tweede Wereldoorlog en de koningskwestie. Voor de tekst en de inzichten bij dit cruciale koningsdrama zorgt Vincent Stuer, die recent zelf bij een koningsdrama betrokken was.

In het gesprek dat volgt, zal Vincent Stuer helder uitleggen waarom een stuk over het conflict tussen koning Leopold III en zijn minister van Buitenlandse Zaken Paul-Henri Spaak ook vandaag relevant is. Stuer studeerde politieke wetenschappen, en heeft als politicus én toneelschrijver een vrij uniek profiel. Meer dan de helft van zijn politieke carrière was hij woordvoerder en speechschrijver, onder meer voor Karel De Gucht en voor voormalig voorzitter van de Europese Commissie José Manuel Barroso. Vandaag werkt hij voor de liberale Renew-fractie in het Europees Parlement. Ook schreef hij voor en mét Valentijn Dhaenens en de KVS de politieke theatermonoloog Onbezongen, die bekroond werd op het Edinburgh Festival Fringe. En recent verscheen zijn geschiedkundige boek Hoogmoed, over fascist én verzetsman Frantz Van Dorpe. Dat boek loopt van de jaren 1930 tot aan de koningskwestie, die begon met de fatale tweespalt tussen koning Leopold III, die tijdens Wereldoorlog II in het bezette België bleef, en zijn regering, die naar Londen uitweek. Ze eindigde toen Leopold III in 1950 tot aftreden gedwongen werd. In Rexit! wordt de koningskwestie een koningsdrama in de vorm van een dialoog tussen de starre, plichtbewuste koning en zijn beweeglijke, visionaire minister.

De vorige keer dat u in het nieuws zat, was toen u afscheid nam van Open Vld, nadat u het niet haalde als kandidaat-voorzitter en nadien kandidaat-Europarlementslid voor die partij.
Vincent Stuer: Als overtuigde liberaal-democraat heb ik iedereen die progressief en liberaal is proberen te verenigen om in te beuken op het status quo in deze toch wel dramatische politieke tijden. Uiteindelijk ook door mijzelf kandidaat te stellen. Maar omdat ik daar nergens mee geraakt ben, moet ik nu iets anders gaan doen. Om mensen de politiek te doen begrijpen, en jonge mensen bij de politiek te houden moet je niet zeggen wat ze moeten denken. Je moet ze zelf aan het denken zetten. Dat is wat ik probeer te doen, door via een zijweg over politiek te spreken in opiniestukken, boeken en theaterteksten. Aan de aandacht van media en publiek merk ik dat daar veel interesse in is. Velen zijn gedesillusioneerd door de partijpolitiek, maar willen de politiek wel begrijpen. Dat ik op vrij jonge leeftijd al als woordvoerder in de cockpit van de politiek terechtkwam, versterkt de politieke verhalen die ik wil blijven schrijven.

Hoe bent u tot het schrijven van theaterteksten gekomen?
Stuer: Ik was speechschrijver voor Barroso toen ik Valentijns monoloog DegrotemonD zag. Een verbluffende voorstelling over de macht van retoriek, op basis van historische speeches. Ik had nooit theater geschreven, maar heb Valentijn voorgesteld om in het verlengde daarvan samen iets te maken rond de drang naar macht. Over de psychologie van politici dus.
Ik ben nog altijd bijzonder dankbaar dat ik Onbezongen heb mogen maken. Ik kon er mijn inzichten en anekdotes over de politiek in kwijt, gebaseerd op bestaande speeches en figuren, en Valentijn heeft daar vanuit zijn sterke interesses nog veel aan toegevoegd. Ik heb de tekst in 2D afgeleverd, hij heeft er iets in 3D van gemaakt. Want het zijn uiteindelijk de acteurs en regisseurs die ergens theater van maken. Dat was ook met Rexit! het geval. Hoe Valentijn en Bruno ‒ als spelende acteurs die elkaar al 30 jaar kennen, maar ook als intellectueel gedreven theatermakers ‒ binnen mijn ideeën en de historische krijtlijnen nog een dimensie toevoegen, vind ik ongelofelijk fascinerend. In de politiek gebeurt vaak niets met je ideeën, tenzij in een vorm waarin je niets meer herkent.

Onbezongen was een politieke monoloog. Hoogmoed raakte al aan de koningskwestie. Hoe belandde u bij deze dialoog tussen Leopold III en Spaak?
Stuer: Ik had Hoogmoed net afgewerkt op het moment dat Valentijn en Bruno samen hun stuk Jonathan aan het spelen waren. Tijdens het schrijven van het boek had het mij verbaasd dat ik al mijn hele volwassen leven met geschiedenis bezig was en toch maar weinig wist over de koningskwestie, waar enorm veel kanten aan zitten. Hoogmoed gaat over Frantz Van Dorpe, die zeer autoritair en zelfs fascistisch was, en die droomde van een autoritaire monarchie. Dat idee is dus meegegaan van de jaren 1930 tot 1950, óók onder zeer salonfähige figuren. Wat botst met de aanname dat het verzet integraal aan de goede kant stond, en dat iedereen na de oorlog voor de democratie koos. Dat er ook een tegenbeweging was, maakt het verhaal relevant voor het heden, waarin opnieuw veel mensen zich afvragen of we niet beter teruggaan naar een regime waarin één iemand zegt hoe het moet, en wij ons afsluiten van een bang makende wereld.

U zag in de koningskwestie ook theater?
Stuer: Het hele verhaal is theater ‒ dat hoef je er niet eens van te maken! Een groot deel van de voorstelling bestaat uit een echt gebeurde dialoog tussen Leopold III en Paul-Henri Spaak, die aan het begin van de oorlog minister van Buitenlandse Zaken was. Die gesprekken verliepen in heel theatrale omstandigheden. In de nacht van 25 mei 1940 in het kasteel van Wijnendale, en tien jaar later, in 1950, in het Kasteel van Laken. Het materiaal dat je daarover vindt in het standaardboek over de koningskwestie van Jan Velaers en Herman Van Goethem, maar ook in andere boeken en biografieën van Leopold III, is schitterend. Maar met de theatrale, persoonlijke en psychologische kant is nooit iets spannends gedaan, terwijl daar in een ander land allang een televisiereeks over zou zijn gemaakt. De koningskwestie is existentieel geworden voor die twee mannen én voor het land. Rond hun vijfendertigste waren zij de twee hoogste politieke verantwoordelijken in België, op een moment dat meer en meer duidelijk werd dat er een nieuwe wereld aankwam. Ze waren zeer hecht in de aanloop naar de oorlog, maar maakten, elk met de beste bedoelingen, een tegenovergestelde keuze in 1940. Een keuze die leidde tot een scheiding, tot de ondergang van een van hen, en bijna tot een burgeroorlog.

Waaruit bestonden die verschillende keuzes? En op welke manier leidden ze tot een nieuw België in een nieuwe wereld?
Stuer: Aan het begin van de oorlog was Leopold III als koning ook grondwettelijk militair bevelhebber. Hij nam die rol zo letterlijk dat hij zich vanaf het moment dat de oorlog uitbarstte, volledig afsloot van de regering en alle beslissingen zelf nam. Ook de beslissing om te capituleren. Dat is op zich niet zo controversieel, omdat hij inderdaad aan het hoofd van het leger stond en omdat de capitulatie onvermijdelijk was. Maar toen de regering weer haar rol opeiste, barstte de bom. Leopold III besliste tegen de regering in om in het bezette België te blijven. Terwijl de redenering van Spaak was dat België ook na de capitulatie nog verplichtingen had, door de regering eerst vanuit Frankrijk en daarna vanuit Londen de geallieerden te laten steunen. Waar de koning op het moment dat hij zich gevangen liet nemen nog populair was bij het volk, dat dacht dat de oorlog op die manier achter de rug was, ontstond bij de gevluchte regering de indruk dat Leopold III gebleven was om een collaborerend regime te leiden. Toen de oorlog bleef duren en het bezettingsregime steeds brutaler werd, viel de koning van zijn voetstuk. Terwijl Spaak, door zijn keuze om België te laten aansluiten bij de geallieerden, aan populariteit won.

Naast de keuze tussen democratie en een sterke leider, is ook de verleiding om zich terug te trekken uit de wereldproblematiek vandaag relevant. Paul-Henri Spaak symboliseert in die zin het inclusieve Europese project.
Stuer: Zonder de figuur van Spaak zou dit stuk een proces van Leopold III geworden zijn, maar ons interesseerde iets anders. Niet toevallig staan we vandaag aan het begin van het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie. De standaardlezing van de koningskwestie is, zeker in Vlaanderen, nochtans een communautaire lezing. De Vlaamse beweging zag het als een moment waarop de Vlamingen de meerderheid hadden en toch het onderspit moesten delven (bij de volksraadpleging stemde een meerderheid van de Vlamingen en Belgen voor een naoorlogse terugkeer van koning Leopold III, maar de meeste Walen en Brusselaars waren tegen, en de hevige oproer zou in 1951 tot de troonsafstand van Leopold III leiden, red.). Maar we wilden het breder zien, want het verschil in psychologie tussen Leopold III en Spaak hing ook samen met een verschil in wereldbeeld. Leopold III is de ultieme autoritaire en conservatieve figuur met een vast hiërarchisch wereldbeeld. Maar zijn visie op de monarchie en de maatschappij bleek na de oorlog achterhaald.

Wie Paul-Henri Spaak was, zal de gemiddelde Vlaming misschien nauwelijks weten, maar ik kom hem elke dag tegen. Ik werk in het Paul-Henri Spaak-gebouw in het Europees Parlement, dat voor een stuk zijn erfenis is. Spaak was het voorbeeld van een beweeglijke raspoliticus die veel bochten en ook veel fouten maakte, maar die dat ook toegaf, en die zag vanwaar de wind kwam. Zijn tijd in Londen bevestigde hem dat er een nieuwe wereld aankwam, waarin hij enthousiast is gaan opereren. Hij was daar karakterieel toe in staat, want hij was progressief van nature. In plaats van zich terug te trekken uit een wereld die sneller ging draaien, wilde hij mee evolueren, en zag hij een totaal veranderende rol voor een land als België. Hij is niet alleen premier geweest, maar ook grondlegger van de Benelux, de Raad van Europa, de Europese Gemeenschap en de NAVO, waar hij secretaris-generaal van werd. Die verschillende houdingen en keuzes zijn inderdaad zeer relevant voor ons tijdsgewricht, waarin we opnieuw met dat soort zaken worstelen. Hoe blijf je overeind, als de wereld sneller draait dan we willen?