Norbert Stern, door de nazi’s vermoorde pianovirtuoos: ‘Nog duizend jaar vertellen'

Niemand speelde Chopin en Schumann zo virtuoos als Norbert Stern, een Pools-Duitse Jood die in 1933 in Brussel verzeild raakte. Hij zou ongetwijfeld zijn uitgegroeid tot een wereldster, maar de nazi's beslisten er anders over. Zijn neef Roger Peltzman brengt hem tachtig jaar na zijn dood weer tot leven in de KVS.

Ik ga koperpoets meenemen naar België,” vertelt Roger Peltzman me via Zoom vanuit zijn flat in Washington Heights, New York. “Dan kan ik de stolpersteine van mijn oom en zijn familie oppoetsen, die zijn helemaal zwart geworden.” De 'struikelstenen' bevinden zich in de Emile de Becolaan in Elsene en zijn gedenkkasseien ter ere van Norbert Stern en zijn ouders, die daar in 1944 door de nazi's in hun schuilplaats op zolder werden opgepakt en gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau. Roger Peltzmans moeder Beatrice wist te ontkomen via het badkamerraam.

De Pools-Joodse familie Stern was in 1933 in Brussel beland, nadat ze Berlijn ontvlucht was voor de opkomende dreiging van de extreemrechtse NSDAP. Zoon Norbert Stern speelde piano en ging studeren aan het Koninklijk Conservatorium, waar hij grote indruk maakte. “Op zijn veertiende won hij de jaarlijkse pianowedstrijd van het conservatorium,” glundert Peltzman. “Maar dat was zo beschamend voor de oudere studenten dat de jury hem uiteindelijk op de tweede plaats liet eindigen. Ik heb een papiertje waarop zijn naam op die eerste plek is doorgeschrapt.”

Het jaar daarop prijkte Sterns naam wél helemaal bovenaan, dankzij zijn briljante uitvoering van de Symphonische Etüden van Robert Schumann, een behoorlijk uitdagend stuk. Zijn leraar zag in hem de volgende Arthur Rubinstein, de legendarische vertolker van Chopin. Stern kreeg zelfs een medaille uit handen van Koning Leopold III, omdat hij unaniem was verkozen tot beste pianist van het conservatorium.

Bluespianist

Tijdens de oorlogsjaren bleef Norbert Stern studeren aan het conservatorium, tot hem in 1942 samen met andere Joodse studenten de toegang tot het conservatorium werd ontzegd door de bezetter. In een brief aan zijn naar de VS uitgeweken broer schrijft vader Mayer Stern hoe ze honger lijden in Brussel en de huur niet meer kunnen betalen. Hij hoopt om ook de oversteek te kunnen maken. “Ik weet dat Norbert, wiens vooruitgang sinds kort aantoont dat hij een volwassen kunstenaar is, onmiddellijk succes zou hebben en een groot inkomen zou opleveren,” leest de brief. “Hij is vandaag ontegensprekelijk de beste van heel België. Wat zijn kunstenaarschap en zijn techniek betreft, komt niemand bij hem in de buurt. De mensen ontdekken nu dat hij 'het' volledig heeft.” (Lees verder onder de foto)

Niet veel later kregen alle Joden in Brussel het bevel om zich aan te melden op een treinstation om te gaan 'werken' in Duitsland. De familie Stern doorzag die gruwelijke misleiding en liet valse identiteitsdocumenten aanmaken. De familie dook onder. Tevergeefs. In 1944 werden de Sterns gesnapt en gedeporteerd. Vader en moeder werden in het concentratiekamp onmiddellijk vergast, Norbert Stern stierf na een paar dagen dwangarbeid en ziekte. Hij was 21 jaar.

“Mijn moeder is na de oorlog naar de VS geëmigreerd en heeft daar een nieuw leven opgebouwd,” vertelt Peltzman. “Ze heeft mij en mijn twee broers haar verhaal verteld toen we nog kids waren, als zesjarige uk was ik meteen mijn onschuld kwijt. Naarmate ik ouder werd, wilde ik steeds meer over het leven van mijn familieleden weten.” Peltzman trok naar Auschwitz, kwam zo in de Kazerne Dossin in Mechelen terecht, en begon het leven van zijn grootouders en oom bij elkaar te puzzelen. Omdat hij zelf piano gestudeerd had en lesgaf aan de Third Street Music School in New York, greep het verhaal van het gesmoorde talent van zijn oom hem bijzonder hard aan.

“Ik dacht lang dat ik een bluespianist was, ik droomde van een rock-'n-roll-leven,” vertelt Peltzman. “Tot ik de klassieke muziek ontdekte en daar verliefd op werd. Vanaf dan begon ik muzikale 'gesprekken' te voeren met mijn oom. Zeker wanneer ik Chopin speelde. Het was alsof hij me aanwijzingen gaf. Ik was een belabberde pianist, door hem ben ik beter geworden.” Langzaamaan rijpte het idee om het verhaal van zijn oom in een voorstelling te gieten. “Een hele klus,” zegt Peltzman. “Ik heb er vier jaar aan gewerkt. Ik heb wel honderd kladversies.” Dedication heet de voorstelling toepasselijk, een woord dat zowel zijn toewijding voor zijn geliefde instrument vervat als het eerbetoon aan zijn familie.

Tweedegeneratietrauma

Roger Peltzmans toewijding kreeg een boost toen hij in 2010, kort na het overlijden van zijn moeder, een telefoontje kreeg van een 85-jarige vrouw uit Brussel. “Via een overlijdensbericht in The New York Times was ze mij op het spoor gekomen. Ze vertelde me hoe mijn oom af en toe wegglipte uit hun schuilplaats om bij hen op de Steinway te komen spelen. Ze had die piano nog steeds. Ik nam onmiddellijk het vliegtuig om haar op te zoeken en op die piano te spelen.” De oude vrouw in kwestie heette Ghislaine Hennessey. Nadat hij Chopins wiegeliedje Berceuse had gespeeld op dezelfde piano waar zijn oom had plaatsgenomen tijdens de oorlogsjaren, toonde ze Peltzman ook de plek waar zijn moeder, haar broer en hun ouders zich schuilhielden tijdens de oorlogsjaren.

“Mijn leven is gekleurd door dat soort gekke 'toevalligheden',” vertelt Peltzman. “Ik heb hier thuis een mooie piano staan, een dure Mason & Hamlin die ik gewonnen heb bij een wedstrijd. Zonder die piano zou ik nooit geraakt zijn waar ik nu ben. Het is alsof mijn oom me daarnaartoe heeft geleid.” Op een bepaald moment was Peltzman op zoek naar een opnamestudio in het VK om een album in te blikken. “Via een blog nodigde een kerel me uit om in Brussel te komen opnemen. Dat bleek in het conservatorium te zijn, de plek waar mijn oom al die prijzen had gewonnen.” (Lees verder onder de foto)

Peltzman trad intussen ook op in de Kazerne Dossin, waar er een film gewijd is aan het wedervaren van zijn familie en een arrestatiebevel voor zijn moeder tegen de muur prijkt. “Ze wisten niet wat er met haar gebeurd was na de oorlog, tot ik het hun vertelde. De mensen van Dossin hebben mij ontzettend goed geholpen. Ze zijn begaan met elk van de 26.000 gevangenen die vandaar zijn getransporteerd naar concentratiekampen.”

“The past is never dead. It's not even past,” schreef de Amerikaanse schrijver William Faulkner ooit neer in zijn boek Requiem for a nun. Het zinnetje duikt ook op in de voorstelling van Roger Peltzman. “Dedication is heel erg therapeutisch gebleken voor mij. Dit stuk gaat eigenlijk over second-generation trauma. Ik voelde mijn hele leven lang een duisternis in mijn achterhoofd lonken. Door meer te weten te komen over mijn familie, en door om te gaan met dat trauma, ben ik mijn eigen leven beter beginnen te begrijpen. Het heeft me meer rust gegeven. Er blijven niet veel overlevers van de Holocaust meer over. Met hen sterven ook de verhalen. Ik beschouw het als mijn verantwoordelijkheid om die verhalen levend te houden. Dat ik dat kan doen, maakt mij gelukkig.”

Vroeger waren zijn grootouders en oom verre verwanten die hij nooit had gekend. “Ik had er geen connectie mee, maar door die voorstelling te maken en zoveel onderzoek te doen, voel ik me nu heel close met hen. Ik heb het gevoel dat ik hen op een manier weer tot leven heb gebracht. Ze zijn niet meer gewoon vermoord en vergeten.”

Een leven in een kartonnen doos

Er zijn mensen die Norbert Stern hebben horen spelen, zoals Ghislaine Hennesey. Of Suzanne Vromen, professor emeritus in de sociologie aan het New Yorkse Bard College en zelf een oorlogsvluchteling uit België. “Voor haar boek Hidden children of the Holocaust: Belgian nuns and their daring rescue of young Jews from the Nazis had ze mijn moeder geïnterviewd,” vertelt Peltzman. “Daarna ben ik ook met haar in contact geraakt. Ze zei me dat ze als klein meisje mijn oom hoorde spelen bij hen thuis, op zijn Bechstein-piano. Ze zei dat het haar leven veranderde.”

Dat soort beschrijvingen maken Norbert Stern een klein beetje tastbaar, want opnames zijn er helaas niet overgebleven, ondanks de concerten die hij speelde voor het NIR (Belgisch Nationaal Instituut voor Radio-omroep), dat destijds in het Flageygebouw was gehuisvest. “Wellicht zijn ze verloren gegaan tijdens de oorlog,” denkt Peltzman. “Maar er moet nog iets bestaan. Als ik de tijd en het geld vind, ga ik ernaar op zoek. Die opnames zijn de heilige graal.”

Plots zwaait hij met de medaille die Norbert Stern kreeg van de koning. “Dankzij mijn moeder is die niet verloren gegaan. Voor ze naar hun schuilplaats trokken, heeft ze, als vijftienjarige nota bene, de tegenwoordigheid van geest gehad om een doos met spullen naar haar beste vriendin te brengen. Daar zaten honderden foto's in, Norberts metronoom, zijn tefilin (gebedsriem, red.), hun Joodse paspoorten, het trouwcertificaat van mijn grootouders. Na de oorlog is mijn moeder teruggekeerd om die doos op te pikken. Heel veel Joden hebben niets kunnen achterlaten. Toen ik de Kazerne Dossin bezocht, gaven ze me wat er in de zakken zat van mijn grootouders en van Norbert toen ze gearresteerd werden. Ik heb hun valse ID's vastgehad. Ook dat is heel zeldzaam.”

Peltzman voerde Dedication de voorbije twee jaar al een keer of vijftig op, onder meer in New York en in Londen. Nu komt hij er voor het eerst ook mee naar Brussel en Berlijn. Heeft zijn stuk een andere betekenis gekregen sinds het Palestijns-Israëlische conflict? “Sinds 7 oktober krijg ik die vraag regelmatig, maar mijn voorstelling overstijgt dat. Dit is een verhaal dat nog duizend jaar verteld moet worden. Het is tijdloos. Kijk naar Afro-Amerikanen, Roma, Armenen, als je vergeet dat al deze mensen ooit het slachtoffer waren van vervolging, ben je slecht bezig. Ik veroordeel Hamas, maar ik vind het net zo goed verachtelijk wat Netanyahu doet. Met Dedication wil ik mensen net herinneren aan wat we delen: menselijkheid.”

Roger Peltzmans Dedication is te zien op 20 en 21/2 in de KVS BOX, kvs.be