Sociaal koor Les Choux de Bruxelles: ‘Ook artistiek zetten we iets neer'

Op het Klarafestival herneemt Les Choux de Bruxelles, een koor dat mensen in armoede het woord geeft, een compositie van Gavin Bryars rond de fragiele zangpartij van een anonieme dakloze man. Het project zet een interessante kwestie op scherp: hoe gaan thuislozen en mensen met weinig financiële middelen om met dure producties? En wat zijn de uitdagingen voor de huizen?

Hoe mooi!” De rijzige bariton op de stoel naast ons is meteen laaiend enthousiast. Tijdens de tweewekelijkse repetitie van Les Choux de Bruxelles zijn net de papiertjes uitgedeeld met de tekst die de koorleden vanavond zullen inoefenen. Dirigent en koorbegeleider Raf Van der Veken laat de diverse groep de hen nog onbekende zanglijn voorproeven en kauwen alvorens af te toetsen of iedereen de Engelse tekst begrijpt.

Jesus' blood never failed me yet, never
failed me yet.
Jesus' blood never failed me yet. This one
thing I know, for he loves me so.

“Dat wordt geweldig samen met de muziek,” weerklinkt het nog voor Van der Veken zijn accordeon bovenhaalt. Het is eens wat anders dan de mix van Frans chanson en Brusselse klassiekers die hier doorgaans de revue passeert. Even later zal de koorbegeleider via zijn smartphone ook de originele opname door de ruimte laten schallen. Die duurt amper 26 seconden, maar werd door Gavin Bryars geloopt tot een hypnotiserende mantra.

“Prachtig. Leeft de zanger nog?” vraagt de groep. Ik geef mee wat de gerenommeerde Engelse contrabassist en componist me enkele dagen eerder tijdens een Zoom-gesprek heeft verteld. Neen, Bryars heeft de zanger nooit ontmoet. Hij trof de stem toevallig aan op een audiotape die hij had gekregen van twee bevriende filmmakers die een docu aan het maken waren over het ruige straatleven in de Londense wijken Waterloo en Elephant and Castle. Zij vertelden hem later dat het om een dakloze man ging van een eind in de zeventig.

“Hij was de enige uit een gezelschap die niet gedronken had of luid schreeuwde,” vertelde Gavin Bryars nog. “Dat gaf zijn serene gospel nog meer allure. In de studio liet de opname meteen een diepe indruk na. Omdat tapes toen nog erg duur waren, wilde ik er eerst nieuw materiaal over opnemen. Dat heb ik gelukkig niet gedaan. We hebben later nog rondgehoord of iemand zich de man kon herinneren, maar zelfs zijn naam zijn we nooit te weten gekomen. Die 26 seconden zijn het enige wat ons nog rest van hem.”

Bryars, inmiddels 81, was een late twintiger toen hij in 1971 een eerste versie van Jesus' blood never failed me yet opnam. Met een geleende taperecorder van bassist Dave Holland, die toen naar Amerika was vertrokken om te werken met Miles Davis. De eerste versie kende zijn livepremière in 1972 in de Londense Queen Elizabeth Hall en werd in 1975 uitgebracht op Brian Eno's label Obscure Records. “In 1993 liet ik Tom Waits op een langere versie meezingen met de dakloze man, en datzelfde jaar gebruikte choreograaf William Forsythe het stuk in een ballet,” lichtte de componist toe. “Het stuk kent intussen vele levens, met mijn ensemble, symfonische orkesten of een koor, maar pas de voorbije jaren is het uitgegroeid tot een anthem waarmee thuislozen en andere kwetsbare groepen herinnerd en vereeuwigd worden. Ik breng het samen met mijn ensemble tijdens een jaarlijkse kerkdienst in St Martin-in-the-Fields (kerk op Trafalgar Square in Londen, red.), waarin ook de namen van de dat jaar overleden daklozen worden voorgelezen. Tegenwoordig loopt dat aantal op tot 150. De opvoering versterkt het idee dat ze op zijn minst niet anoniem gestorven zijn.”

Laagdrempelige werking

We bevinden ons nog steeds aan de Ninoofsepoort, in de gebouwen van de vzw Ara, een van de acht Brusselse verenigingen waarin mensen in armoede het woord nemen. “We doen ook beleidswerk, maar het koor maakt deel uit van ons basiswerk,” had groepswerkster Petra Rootsaert bij ontvangst al duidelijk gemaakt. “Onze ateliers en sociaal-artistieke projecten houden we zo laagdrempelig mogelijk. Alles is gratis, terwijl andere dagcentra soms een euro vragen.” Tijdens de repetitie valt naast de ontspannen sfeer vooral op hoe mondig de groep is. “Mensen laten hun problemen hier graag aan de deur achter,” klinkt het.

Als aangekondigd wordt dat er ook een fotograaf aanwezig is, vraagt er meteen iemand of zijn haar goed ligt. Als de koorleden te horen krijgen dat er voor het concert in Bozar een maaltijd aangeboden wordt, volgt een vette knipoog: “Een droge boterham én een flesje water.” Hilariteit. Naast talent en goesting hangt er gevoel voor humor in de lucht. Wanneer de koorzangers zich tijdens de pauze verzamelen rond een pot verse koffie, zegt cocoördinator Tom Carlier ons dat die mondigheid deels samenvalt met de activiteit. “Als je zingt, durf je je te profileren. Mensen die echt op straat leven, zijn er vandaag niet bij. Maar thuisloosheid is veel ruimer dan dat. Ook personen die in opvangtehuizen, kwali-teitsarme woningen of grote eenzaamheid leven, vallen eronder. Omdat iedereen die graag zingt, welkom is, doen er zelfs enkele middenklassers met een grote dosis sociaal engagement mee.”

De koorbegeleider is blij met die mix. “Onafhankelijk van onze precariteit dragen we allemaal bij aan de sfeer. We zijn ook niet alleen een sociaal koor of een 'armoedekoor', maar zetten ook artistiek iets neer. Je kon ons al horen zingen op de startdag van de opleiding sociaal werk aan de Odisee-hogeschool en op de museumnacht. Dat we op plaatsen komen met een beetje prestige is een bonus voor de koorleden. Maar de belangrijkste meerwaarde van dit project is dat ze weten dat wij moeite doen om alles te doen kloppen, terwijl we hun tegelijk de beperkingen van de realiteit tonen, zodat ze daar op een zachte manier mee leren omgaan en beseffen dat er geen reden is om de hoop te verliezen.”

Warme omkadering

Om alvast enkele praktische zorgen weg te nemen, komt Esther De Soomer, verantwoordelijk voor communityprojecten van het Klarafestival, hier alle mogelijke vragen beantwoorden over de dag van het concert en de laatste repetities, met ook Bryars en sopraan en festivalartiest Claron McFadden. Iedereen is opgelucht dat ze hun spullen zaterdag veilig in de backstage kunnen wegleggen en de meesten lijken zelfs verrast dat er door het late einduur na het concert taxi's zullen klaarstaan. Of er ook gratis kaartjes zijn voor de familie en of het concert ook op de radio wordt uitgezonden, moet nog uitgeklaard worden. Omdat het toch veertig minuten rechtstaan is, noteert Van der Veken meteen ook hoeveel stoelen er moeten worden voorzien.

Toen Bryars vijf jaar geleden een twaalf uur durende performance van Jesus' blood in Tate Modern bracht, was ook hij zich bewust van het belang van een warme omkadering. “Voor die all-nighter hadden we kussens en dekens voorzien zodat de dakloze zangers, uit de Streetwise Opera en nog twee andere organisaties van thuisloze muzikanten, zich even konden neerleggen als ze dat wilden. 's Ochtends werd gezorgd voor een ontbijt. Ook al hernam daarna hun oude leven, dat warme, vredevolle moment kon niemand hun meer afpakken.”

Het was tijdens die performance dat ook McFadden voor het eerst meezong. De Amerikaanse sopraan had Bryars leren kennen in Lyon, tijdens de creatie van zijn kameropera The collected works of Billy the Kid. Als festivalartiest stond het in de sterren geschreven dat ze zijn meest sociale project een lokale invulling zou geven, en zo kwamen Les Choux de Bruxelles al snel in het vizier. “Voor ons is het Brusselse aspect heel belangrijk,” vervolgt De Soomer. “Het is meer dan een publiekswerking. Ik probeer zoveel mogelijk persoonlijk langs te gaan bij al de sociale organisaties. Zo ontstaan er kruisbestuivingen, die het festival rijker maken. Dat voelden we al bij Musikaa, onze samenwerking in Molenbeek.”

Gezamenlijke beleving

Het Klarafestival zet op twee manieren in op kwetsbare doelgroepen: “Er zijn artistieke projecten zoals dit, maar daarnaast delen we onder de noemer 'jouw sleutel' voor vier concerten 50 gratis tickets uit aan mensen die drempels ondervinden om cultuur live te beleven. Naast financiële proberen we ook andere drempels weg te nemen. Sommigen gaan niet graag alleen op stap, anderen denken dat ze niets snappen van klassieke muziek of dat een concertzaal als Bozar niets voor hen is. Om er een gezamenlijke beleving van te maken, voorzien we bij die concerten een inleiding en een receptie. Daarop nodigen we organisaties als Paspartoe en Article 27 uit om te komen uitleggen hoe je cultuurkaartjes aan een sociaal tarief kan kopen.”

Dat die nood bestaat, vangen we ook op bij enkele koorleden, die aangeven dat ze hooguit een paar euro's kunnen missen voor een cultureel avondje uit. “We kunnen op dat vlak zeker nog een tandje bijsteken,” beseft ook Tine Van Goethem, audience engagement manager bij Bozar. “Dat we een federaal cultuurhuis zijn, maakt alles wat complexer: Franstaligen moeten we doorverwijzen naar Article 27, Nederlandstaligen naar Paspartoe, en Vlamingen naar Vrijuit. Daarnaast zijn er onze eigen reducties en de inspanningen van onze partners. Via stichtingen gaan tickets naar scholen en verenigingen. Voor het recente Brahms' requiem verdeelden we nog 100 kaartjes via de Brusselse wijkhuizen.”

Op de zangstonde is taal geen probleem. Met Brels 'Quand on n'a que l'amour' is de apotheose bijna bereikt. Het is een van de nummers die het koor zaterdag zal brengen als het publiek de zaal inwandelt. Omdat ze dat van op het balkon doen (en ze het publiek niet zullen kunnen zien), oppert iemand om snel nog spiegels op te hangen, zoals in een auto.

Sense of belonging

Bij een prestigieus huis als Bozar over de vloer komen, is voor deze doelgroep allesbehalve een sinecure. “Naast financiële en andere drempels zijn er ook vooroordelen en is er gêne, langs twee kanten,” beseft ook Van Goethem. “Voor mensen die in armoede leven, is pakweg de vestiaire gebruiken al een grote stap, ook al is die bij ons gratis. Wij vragen onszelf dan weer af of onze houding wel open genoeg is. Ook als we de deuren openzetten voor iedereen, wil dat niet zeggen dat iedereen ook komt. Als niemand je hier aanspreekt of de weg wijst, dan kan dat arrogant overkomen. Eigenlijk moet je eerst wat kunnen wennen. Pas bij je derde bezoek ga je misschien een sense of belonging voelen. We presenteren kunst vaak als een venster op de wereld, maar soms mag het ook een spiegel zijn waarin je iets herkent. Het gaat om je welkom voelen, weten dat je verwacht wordt.” Dan toch maar installeren, die spiegels?

Claron McFadden, Gavin Bryars & friends doen met Jesus' blood never failed me yet Bozar aan op 9/3, klarafestival.be