Zeven manieren om de stad koeler te maken

Het kwik stijgt volgende week tot 36 graden en dan puffen we in de stad altijd een stuk harder dan erbuiten. Nochtans kunnen we de stad zo ontwerpen dat de hittepieken tot een minimum beperkt worden in deze tijden van klimaatopwarming. Een verkoelingsplan in 7 stappen.

Maandag 33 graden, dinsdag 36 graden en geen druppel regen in zicht. De volgende twee weken kondigen zich als kurkdroog en soms bloedheet aan. Overdag en vooral in de stad ook ‘s avonds, want de stenen stad werkt ook als hittebatterij, die overdag warmte opneemt en ze s’avonds weer afgeeft. Het fenomeen staat bekend als het hitte-eilandeffect. Op een warme zomeravond is het daardoor al snel 7 graden warmer in het centrum dan op het platteland.

Die aanhoudende hitte kan problematisch zijn. “De huizen kunnen zo niet genoeg afkoelen voor de volgende hete dag,” legt professor Filip Meysman (UAntwerpen) uit. Meysman is coördinator van het ‘Curieuzeneuzen in de tuin’-project, waarbij burgers de temperatuur in hun tuin monitoren. “Die aanhoudende warmte is niet alleen oncomfortabel maar gevaarlijk. In augustus 2020 zag je ook een duidelijke oversterfte, niet door Covid maar door de warmte.”

Dat de stad warmer is dan het platteland is moeilijk te vermijden. Maar het opwarmingseffect, dat door de klimaatopwarming steeds nijpender wordt, kan door tal van ingrepen wel beperkt worden. We zetten er enkele op een rij.

1. Koester de groene open ruimte

Groen verkoelt. Terwijl stenen de warmte opslaan en weer afgeven doen planten het omgekeerde: ze halen water uit de grond en verdampen dat, waardoor ze koelte produceren. Dat proces heet evapotranspiratie. Vergelijk het met hoe wij mensen onszelf koelen: dat doen we door water te verdampen op onze huid in de vorm van zweet. Bomen zijn daarbij veel efficiënter dan gras. “Een boom verdampt makkelijk tientallen liters water op een dag, water dat van diep in de grond komt,” weet Filip Meysman. “Een gazon heeft dan weer ongeveer het effect van een groen geverfde plank,” zei architect Leo Van Broeck hier onlangs nog.

Dat koelende effect betekent dat het cruciaal is om de bestaande natuur zoveel mogelijk te vrijwaren en ze te integreren in een netwerk van vegetatie en water. Om er optimale koelte-eilanden van te maken planten we er best ook bomen/bos aan en creëren we waterpartijen. De omstreden Josaphatfriche, waar natuurliefhebbers liefst geen bebouwing zien, is in dat opzicht vandaag nog niet optimaal ingericht: water is er amper, bomen zijn er schaars.

Dat we de bestaande open ruimte behouden gaat in tegen de logica die de voorbije decennia de Brusselse stadsplanning beheerste. Er werd vooral bijgebouwd zonder veel aandacht voor natuur- en groenbehoud. Open ruimte behouden betekent overigens niet dat er helemaal niet meer kan worden bijgebouwd. “Je moet vooral zien dat je eerst de open ruimte vastlegt die van cruciaal belang is, en daarrond dan intelligent plannen,” vindt Brussels bouwmeester Kristiaan Borret. Dat kan bijvoorbeeld door kleiner en wat hoger te bouwen, waardoor meer plaats vrijblijft voor de noodzakelijke groene ruimte. “Compact bouwen is daarbij geen oplossing op zich,” waarschuwt Borret. “Het mag maar een gevolg zijn van de keuze om veel ruimte groen te laten.”

2. Creëer meer groen

Natuur behouden koelt nog niet af, maar verhindert vooral dat de situatie nog erger wordt. Nieuw groen in de stad doet dat wel. “Vergroenen kan je op kleine én op grote schaal”, weet Els Terryn van Voorland, een bureau voor innovatieve ruimtelijke planning. Op grote schaal kan dat door nieuwe parken aan te leggen, maar vooral in de dichtbevolkte en hete centrumwijken is de plaats daarvoor beperkt. Daar geldt vooral dat vele kleine ingrepen samen ook een groot effect kunnen hebben. Bijkomende straatbomen en gevelplanten hebben een reële impact op de temperatuur in een straat.

“Brussel heeft op dat vlak een grootschalige inhaaloperatie nodig,” vindt bouwmeester Borret. “In het verleden investeerden we miljoenen in een prestigieus plein als het Rogierplein. Eigenlijk zouden we nu even grote bedragen in extra stadsbomen moeten stoppen. Het is minder spectaculair, maar wel noodzakelijk. In dat verband zeg ik wel vaker dat “the next big thing is going to be a lot of small things.”

Nieuw groen kan ook via de ontharding van bestaande stenen oppervlaktes. “De bestaande wegen zijn vaak nog veel te breed,” vindt Els Terryn. “Dat zie je bijvoorbeeld als het sneeuwt en je ziet hoeveel wegdek eigenlijk maar benut wordt door de auto’s.”

Brussel zet al enkele stapjes in die richting: Brussel Mobiliteit probeert waar het kan onnodige wegdek om te vormen tot groen. De administratie heeft daarvoor een onthardingsambtenaar aangeduid. En het ontwerp voor een nieuwe gewestelijke stedenbouwkundige verordening (GSV) bepaalt dat minstens 10 procent van een straat uit groene ruimte moet bestaan. “Dat groen kan uit bomen bestaan,” weet Borret, “maar ook uit een plantenbodem, die meteen ook het voordeel biedt dat het regenwater er in de grond kan dringen.”

De Stad Brussel test vandaag of het mogelijk is om bij de (her)aanleg van straten overal bomen te plaatsen waar dat kan. En ook het grootste plein van het gewest zal groener worden. Het Flageyplein is vandaag dan ook vooral een grote stenen vlakte, met maar enkele bomen.

3. Haal koelte van buiten de stad

Als de stad te zeer opwarmt en het ommeland veel kouder is, kan die koelte soms ook naar de stad worden gebracht. “In Mechelen merk je zo dat de nabijheid van het Mechels Broek, een bomen- en waterrijk gebied, het stadscentrum ook afkoelt,” weet Filip Meysman.

In Mechelen is die nabijheid geen bewuste ingreep om de temperatuur te drukken, maar in steden als Stuttgart wordt daar wel over nagedacht, weet bouwmeester Kristiaan Borret. “Ik zag er hoe de gebouwen zo worden gepland dat ze geen obstakel vormen voor de dominante wind die daar door de vallei waait. Nieuwe gebouwen mogen er niet te hoog zijn en moeten vooral genoeg afstand van elkaar bewaren.”

Heeft Brussel voor de hand liggende koeltebronnen in zijn directe omgeving? “Op dit moment hebben we daar geen zicht op, maar we zouden wel kunnen bestuderen of het kanaal het potentieel heeft om meer koude lucht de stad binnen te brengen,” zegt Borret. Het kanaal heeft meteen het voordeel dat het grotendeels de dominante windrichting (zuidwestelijk) volgt. “Of de vochtige Zennebeemden ten zuidwesten van Brussel een koeltebron kunnen zijn? Ook dat weten we vandaag niet.”

4. Maak je eigen tuin koeler

Een tuin zorgt sowieso al voor koelte, maar de ene tuin is de andere niet. Wie meer (echte) bomen in zijn tuin plant, zorgt voor meer koelte, zowel door de schaduw als door het eerder beschreven verdampingseffect. “Maar ook natuurlijke hagen, muurbegroeing en een gazon dat je lang laat helpt,” weet professor Filip Meysman. “Een bestaande tuin kan je zo makkelijk verschillende graden koeler maken.”

Kristiaan Borret is het daarmee eens. “Ik heb er zelf ook op aangedrongen om bomen in privétuinen te verplichten bij tuinen vanaf 200 vierkante meter. In het nieuwe ontwerp van stedenbouwkundige verordening staat dat dan ook zo.”

5. Bouw anders

“De belangrijkste maatregelen zijn vooral de plekken waar je niét bouwt of waar je onthardt en groen plant,” zegt Borret. “Maar als je toch moet bouwen, kan dat ook op een manier die voor meer koelte zorgt. Je kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat de gevel van een gebouw meteen ook schaduw werpt op het pand in kwestie. Dat kan bijvoorbeeld door met doorlopende balkons te werken.”

Borret wijst erop dat er de laatste tijd ook heel wat te doen is over de Albedo factor van materialen. “Dat is de mate waarin de warmte wordt weerkaatst. Een gladde gepolijste oppervlakte zal bijvoorbeeld beter warmte weerkaatsen, een witte ook. Maar nog eens: die materiaalkeuze is maar een kleine ingreep vergeleken met het bewaren of creëren van groen in volle grond.”

Wie vooral de binnentemperatuur van zijn woning wil laten dalen, investeert ook best in een zonnewering langs de buitenkant van zijn ramen. Die zijn een stuk efficiënter dan gordijnen of een binnenluifel.

6. Wees slim met regenwater

Onze straten en gebouwen zijn vandaag vaak zo aangelegd dat het regenwater zo snel mogelijk in de riolering verdwijnt. Dat is om verschillende redenen jammer. Een overvloed aan regenval kan niet alleen voor overstromingen zorgen omdat de riolering het watervolume niet kan slikken, met het water vloeit ook een groot potentieel aan verkoeling weg. “Als je het regenwater in open structuren opvangt, krijg je die afkoeling wél,” weet Els Terryn van Voorland. “In Antwerpen en Sint-Niklaas zijn daar mooie voorbeelden van.”

Kristiaan Borret pleit in dat verband ook voor doorlaatbare parkeerplaatsen naast de rijbaan. Die kunnen aangelegd worden door kasseien met grindvoegen te gebruiken. “We hebben berekend dat je zo 265.000 parkeerplaatsen zou kunnen omvormen tot infiltratiebekkens. Gemeenten zijn daar soms tegen omdat ze vrezen voor meer onderhoud en herstellingen. Maar steden als Zürich en Bazel tonen dat het wel kan.”

7. Bouw zwemvijvers en openluchtzwembaden

Een koelte-eiland kan je creëren via bomen en water, we schreven het hierboven al. Zo’n ingreep zorgt voor verkoeling in het gebied van en rond de zone in kwestie. Maar qua verfrissingseffect kan toch niets tippen aan een duik in fris water. Het is een van de redenen waarom steden als Kopenhagen en Berlijn zo’n aangename zomerbestemmingen zijn bij warm weer. En het is ook de reden waarom duizenden Brusselse jongeren bij puftemperaturen hun heil buiten Brussel moeten zoeken, in recreatiedomeinen of aan de kust. Voor de allerkleinsten kunnen waterfonteinen of een waterspiegel zoals aan de Ortsstraat dan weer al wonderen doen.

Brussel doet er dan ook goed aan om vaart te maken met nieuwe zwemzones in openlucht, of het nu om zwemvijvers gaat of om zwembaden. In Neerpede zijn de plannen voor een grote zwemzone alvast erg concreet, al sputteren een aantal buurtbewoners tegen. De plannen van de Stad Brussel voor een natuurlijk zwembad zitten dan weer in het slop, vooral wegens een gebrek aan geld. Aan het kanaal in Anderlecht is openluchtzwembad Flow ook opnieuw open sinds deze maand. Maar het kleine bad is meer een vliegwiel voor veel meer en grotere zwemplekken dan een echte oplossing voor 1,2 miljoen Brusselaars in een stad die de volgende jaren zal blijven opwarmen.