Hoe fake news de vaccinatiecampagne ondermijnt

Voor groepsimmuniteit tegen Covid-19 moet minstens 70 procent gevaccineerd zijn. Maar lang niet iedereen ziet een prik zitten, zo heeft maar zes op de tien personeelsleden in woonzorgcentra al een vaccin besteld. Soms uit angst gevoed door fake news. Die schrik wegnemen is niet makkelijk. “Big pharma wil alleen maar geld aan ons verdienen.”

De vroegere eetzaal in Notre Dame de Stockel in Sint-Pieters-Woluwe stroomt vol met zorgpersoneel. Dit woonzorgcentrum kreeg de vaccinprimeur voor Brussel. De meeste bewoners zijn intussen ingeënt, ze waren liever beschermd dan mogelijk ziek. Dat binnenkort ook alle verzorgers en verplegers gevaccineerd zullen zijn, ligt echter een stuk minder voor de hand. Volgens Iriscare heeft ongeveer zestig procent van het personeel een vaccin besteld, hier ligt dat aantal lager.

“Vandaag heeft veertig procent van jullie al een prik gekregen,” spreekt Marc Veevaete, coördinerend arts hen aan. “Dat wil zeggen dat zestig procent zich niet wil laten inenten of aarzelt. Sommigen zien het belang er misschien niet van in, anderen zijn bang of ze hebben zaken gehoord die niet kloppen.” Om twijfelaars te overtuigen, organiseerde Veevaete al drie infosessies over het vaccin. Vandaag onderneemt hij een ultieme poging.

“Bang zijn is normaal,” bouwt hij zijn betoog op. “Wie nooit bang is, is een dwaas. Maar we moeten onze angst leren beheersen en nadenken wat het persoonlijke en maatschappelijke belang is om ons wél in te enten tegen Covid-19.” De oren worden gespitst. “Toen de pest circuleerde in de middeleeuwen waren er geen medicijnen noch betrouwbare informatie, dus lieten mensen zich leiden door geruchten. Vandaag is er een vaccin én betrouwbare informatie van experts, maar ook van reguliere media die aan waarheidsvinding doen. Helaas is er ook veel desinformatie. Op sociale media kan eender wie eender wat beweren. Daar kan je twijfel zaaien en angst voor het vaccin voeden.”

Hij kijkt de aanwezigen aan. “Jullie hebben wellicht allemaal wel verontrustende berichten gekregen over het vaccin. Die informatie is fout.” Hij somt even op. Nee, het klopt niet dat het vaccin je eierstokken zal aantasten. Nee, het vaccin kan zich niet in je DNA nestelen. Nee, het is niet te snel ontwikkeld en daardoor onveilig. En ja, de farmaceutische industrie verdient hier geld aan, maar anders zouden ze geen onderzoek kunnen verrichten. “Iedereen is vrij in zijn keuze. Maar je moet je afvragen wat het grootste risico is: ziek worden door het virus of je laten vaccineren?”

Gemuilkorfd

In de zaal blijft het even stil. “Ik wacht liever af tot een vaccin met een beproefde techniek op de markt komt,” steekt Chantal, een iets oudere verpleegster, van wal. “Dit is een mRNA-vaccin, welke effecten geeft dat over tien jaar of vijftien jaar? Wat als een jong meisje binnen tien jaar plots onvruchtbaar blijkt? Ik wil geen proefkonijn zijn (er is al enkele jaren ervaring met mRNA-­technologie bij de behandeling van kleine groepen kankerpatiënten, red.).” “Ik was eerst ook tegen,” pikt een andere verpleger in. “Je leest veel tegenstrijdige meningen over de vaccins op het internet. Maar wie eerst felle kritiek uitte, hoor je nu veel minder. Ik heb me toch laten inenten.” “Critici worden gemuilkorfd,” reageert Chantal.

“Ik had eerst ook vragen,” probeert Veevaete gerust te stellen. “Michel Goldman, een eminente immunoloog, heeft me overtuigd. Hij oordeelt op basis van zijn expertise dat wie het vaccin wantrouwt, beter bang zou zijn voor het virus. Wat het virus aanricht in het lichaam is veel schrikwekkender.” “De zogenaamde experts zijn niet eerlijk, ze vertellen ons niet alles,” klinkt het plots fel bij een andere verpleger. “We kunnen de farma-industrie toch niet vertrouwen? Ze hebben ons al zo vaak bedrogen.” “Het klopt dat hun commerciële houding soms tegen de borst stuit, maar ze riskeren monsterprocessen als hun product niet zou voldoen aan de veiligheidsnormen,” reageert Veevaete rustig. “Hun studies worden onafhankelijk gecontroleerd door het geneesmiddelenagentschap.” De man geeft niet op. “Och, het vaccin werkt maar tijdelijk. We zullen ons om de zoveel tijd opnieuw moeten inenten. Zo heeft big pharma zijn inkomsten veilig gesteld.”

Welke tegenargumenten Veevaete ook aanlevert, de man blijft bij zijn standpunt. “Denk hier gerust over na en ook over wie je vertrouwt: de expert of wat je leest op internet?” rondt Veevaete even later af. Ook Chantal is niet overtuigd. Na afloop vertelt ze dat ze via WhatsApp en YouTube berichten volgt van het Collectif des médicins indépendents. “Zij hebben oog voor de échte gezondheidscrisis: die van de toegenomen zelfmoorden, depressies. Dat is toch wat telt?”

Wie het collectief googelt, komt uit bij 'een persconferentie op een geheim gehouden locatie', gefilmd door Nexus magazine. Dat Australische blad brengt behalve 'gezondheidsthema's' en berichten over ufo's, ook 'gecensureerd nieuws'. Een van de gefilmde vrouwen is een arts die het gebruik van hydroxychloroquine blijft verdedigen. Dat antimalariamiddel werd door Donald Trump gehypet als oplossing tegen Covid-19, maar is vorig jaar al definitief afgedaan als niet werkzaam, zelfs risicovol.

Het is een van de vele bronnen van desinformatie over Covid-19 op sociale media. “Helaas hebben we geen goed zicht op alle foute geruchten die circuleren,” zegt cyberexperte Nathalie Van Raemdonck (Imec-SMIT VUB). Ze verricht onderzoek naar onlineradicalisering en desinformatie. “Op Facebook of Instagram wordt in België niet getrackt welke info veel gedeeld wordt.” Zelf volgt van Raemdonck veel Instagramaccounts, onder meer van wellnessinfluencers en antivaxers “die zich als een soort vrijheidsstrijders opwerpen tegen de overheid die onze vrijheid beknot”.

Wat ze ziet passeren, is dus weliswaar anekdotisch, maar wel veelzeggend. “Het is vooral belangrijk te beseffen dat heel wat mensen de ziekte- en sterftecijfers die de overheid verspreidt niet geloven. Veel berichten proberen de informatie van gevestigde media en bronnen onderuit te halen. Ze gebruiken daarvoor valse grafieken, verkeerde interpretaties of trekken puur door associatie foute conclusies. Als het niet zeker is hoelang iemand immuun blijft met het vaccin, concluderen ze bijvoorbeeld dat dat opgezet spel is van de farma-industrie om een blijvende stroom aan inkomsten te creëren.”
Gaat het er niet in als zoete koek, dan voeden zulke argumenten op zijn minst de twijfel. Hetzelfde met opgeblazen getuigenissen, aldus Van Raemdonck. “Een vrouw die beweert een tremor te hebben gekregen na het vaccin, wordt getoond om te suggereren dat het vaccin niet te vertrouwen is. Hoewel er geen causaal verband is aangetoond en je niet kan weten of die getuige de waarheid spreekt, worden zulke filmpjes gretig gedeeld.”

Wie is er vatbaar voor? “Wie niet zo digitaal of mediageletterd is of minder goed feiten van fictie kan onderscheiden. Ook wie erg overtuigd is van zijn eigen gelijk, is vatbaarder. Hoe mensen omgaan met crisissituaties speelt ook een rol. Als je je geïsoleerd of mentaal zwakker voelt, ga je ook sneller grijpen naar wat je houvast geeft. Voor sommigen is het idee dat dit deel uitmaakt van een complot, een vooropgezet plan, rustgevender dan chaos te aanvaarden.”

Vraag is vooral: hoe neem je die onterechte twijfel weer weg? “Er is geen magische oplossing,” geeft Van Raemdonck toe. “Er is een hele tegenbeweging die probeert die desinformatie te ontmaskeren, maar soms maak je het daardoor nog erger. Hoe meer aandacht, hoe meer het soms rondgaat.”

Stukjes waarheid

Het is soms moeilijk, erkent infectiologe Leila Belkhir van UCL Saint-Luc. Belkhir organiseert op vraag van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (GGC) al enige tijd infosessies om mensen – voorlopig vooral ziekenhuispersoneel – te informeren over het vaccin. “Het probleem is dat fake news op sociale media veel sneller en sterker rondgaat dan de juiste medische informatie.” Belkhir krijgt dagelijks mails van mensen die vragen of het zoveelste gerucht echt niet klopt. “Eén video waarin iemand foutief beweert dat het vaccin je DNA verandert, is duizenden keren gedeeld.”

Probleem is dat veel argumenten vaak wel een stukje waarheid bevatten. Ja, de farmaceutische industrie komt haar productiebeloftes niet na. Nee, niet alle vragen over het vaccin kunnen nu al beantwoord worden. “Als alles fout zou zijn wat op internet circuleert, zou het makkelijk te weerleggen zijn,” beaamt Belkhir. “Maar vaak bevat hun discours juiste elementen. Dat maakt het zo moeilijk om het te doorprikken. Vaak vermengen ze concepten die niets met elkaar te maken hebben of voegen ze er kleine, onjuiste zaken aan toe waardoor de conclusie fout én toxisch wordt.”

Zelf schetst ze telkens uitdrukkelijk de geschiedenis van vaccinaties en hoe ze ontwikkeld worden. “Eén hardnekkige mythe is dat we pas binnen tien jaar de echte neveneffecten zullen kennen. Daarvoor grijpen mensen terug naar schandalen uit de jaren 1960. Ik toon uitgebreid dat er bij de meeste achteraf geen enkel probleem is gebleken. Met cijfers staaf ik dat vaccinatie de meest efficiënte manier blijft om een ziekte uit te roeien. Elk jaar worden er honderden miljoenen dosissen vaccins uitgedeeld, ze zijn enorm doeltreffend.”
Die aanpak werkt, merkt ze. “Achteraf mailen deelnemers me dat ze eerst twijfelden, maar zich nu toch zullen laten inenten. Naarmate steeds meer mensen zich laten vaccineren en er geen nadelen van ondervinden, zullen ook anderen overtuigd raken. Maar er is ook een groep mensen bij wie het niet meer gaat over wetenschap, maar over geloof. Sommige verspreiders van fake news gedragen zich als een soort goeroe.”

“Om te weten wat kan helpen, moet je misschien te rade gaan bij experts die weten hoe je mensen in sektes moet benaderen,” zegt ook cyberexperte Nathalie Van Raemdonck. “Als iemand zich vastklampt aan foute ideeën uit angst en onzekerheid helpen rationele argumenten onvoldoende. We leven in een ontrafelende realiteit, waarbij het soms moeilijk is te weten wat je nog moet geloven. Soms blijven mensen met vragen zitten die ze niet beantwoord zien bij reguliere informatiebronnen en voelen ze zich wel gehoord in die onlinegroepen.”
Veel draait ook rond vertrouwen. Net daarom vindt Van Raemdonck dat we meer moeten inzetten op micro-influencers. “Vrienden of familieleden die in het ziekenhuis werken of straathoekwerkers die de realiteit kennen en vertrouwen genieten. Zij kunnen met autoriteit foute informatie rechtzetten.”

Spionagechips

Aziza Elm, straathoekwerkster bij de wijkacademie in Molenbeek, is al micro-influencer op haar eigen manier. Ze plaatste een banner op haar Facebookprofiel met daarop: “Ik laat me wél inenten tegen Covid-19.” Een bewuste keuze toen ze merkte hoeveel complottheorieën de ronde deden. “Ik ben zelf besmet geweest en heb veel familieleden verloren aan Covid-19. Wij willen ons zo snel mogelijk laten inenten. Maar in een Facebookgroep waar ik de impact van corona wat probeert te verwerken, merkte ik hoeveel foute informatie ook onder die leden circuleerde. Sommigen geloofden dat ze ons bespioneren via een chip in het vaccin, echt sciencefiction.”

Het herinnert haar aan de eerdere minimalisering van het coronavirus. “Ook toen circuleerde er veel foute info, waardoor veel mensen in het begin weinig geloof hechtten aan de pandemie. Ze beweerden dat het maar een griepje was, dat het allemaal overdreven was. Tot in september veel mensen familieleden verloren aan Covid-19. Toen pas kwam het besef: dit is ernstig. Tegelijk zijn veel mensen daardoor getraumatiseerd. Nu zijn sommigen bang dat het vaccin hen nog zieker zal maken.” Die paranoia wil ze met haar boodschap mee ontzenuwen. “Als ik er reactie op krijg, leg ik uit waarom. Het helpt.”

Niet iedereen is zo optimistisch. Dokter Veevaete begon met veel vuur aan de infosessie, na afloop klinkt hij anders. Slechts vier extra mensen meldden zich aan voor een prik. “Degene die het scherpst hun twijfel hebben geuit, waren twee verpleegkundigen, die toch medisch geschoolder zijn dan de verzorgenden. Als er iets blijft hangen, zal het hun twijfel zijn, vrees ik.”
Hij maakt zich zorgen. “Ik veroordeel niemand die zich niet vaccineert. Maar zolang het virus kan circuleren, kan het blijven muteren. Mijn grote angst is dat als we geen groepsimmuniteit bereiken, er ooit een mutatie ontstaat waartegen het vaccin niet werkt. Dan zullen we weer van nul moeten beginnen.”