Chinees in Brussel is anders dan in Antwerpen

Onderzoekster Rui Guo vergeleek voor haar doctoraat Chinees in het straatbeeld van de Chinese buurten van Brussel en Antwerpen, en merkte dat het taalgebruik veel van elkaar verschilt. Dat komt omdat de migratie naar Brussel jonger en diverser is, en de Chinese inwijkelingen in de Dansaertbuurt inspelen op hun veel diversere publiek. Brussel blijkt trouwens ook een tweede, veel meer verborgen, Chinatown te hebben.

Op een hoek van de Zwarte Lieve Vrouwestraat, het verlengde van de Lakensestraat, steekt een Chinese bootsteven uit de gevel. Klassiek Chinees restaurant, denk je dan op het eerste gezicht, maar dan blijkt het eethuis 'Ninja House' te heten en zichzelf als Japans restaurant aan te prijzen, met 'sushi en grill à volonté'.

“Een typisch voorbeeld van gelaagde migratie,” noemt Rik Vosters dat. “Dit was een van de eerste Chinese restaurants in Brussel. Het werd in 1976 opgericht door een migrant uit Indonesië met roots in het zuiden van China. Daarna werd de zaak overgenomen door Chinezen van het vasteland die er een Japans restaurant van hebben gemaakt, omdat sushi nu beter in de markt ligt, maar ze hebben één vitrine intact gehouden die verwijst naar hun roots.”

Wijzend op een van de ramen: “Daar kun je het oude logo en de oude naam nog zien: Au Thé de Pékin in het Frans, of 'Fijn en sprankelend' in het Chinees.”

Vosters is verbonden aan de vakgroep Linguistics and Literary Studies van de VUB, waar hij professor sociolinguïstiek is. Samen met een collega van de Universiteit Antwerpen is hij promotor van de Chinese onderzoekster Rui Guo bij het doctoraat dat ze dit voorjaar afwerkte. Voor When chopsticks meet forks: A linguistic landscape study on Chinese communities in multilingual Antwerp and Brussels heeft Guo (31) gekeken naar verschillen in het taalgebruik van Chinese ondernemers in beide steden.

1923: eerste Chinees restaurant

“Antwerpen en Brussel hebben de grootste Chinese gemeenschappen in België,” zegt Vosters die ons rondleidt in het Brusselse 'Chinatown', omdat Guo intussen terug in China is. “Toch zien de wijken er heel anders uit. Antwerpen heeft de oudste etnisch Chinese buurt, en die volgt een meer traditioneel patroon. Het waren vooral Kantoneestaligen uit het zuiden van China die via de Antwerpse haven arriveerden en in die periode over de hele wereld zijn uitgezwermd.”

Het eerste Chinese restaurant in België, Wah Kel – vrij te vertalen als 'Chinese emigranten' – opende zo al in 1923 de deuren in het Antwerpse Schipperskwartier. Het etablissement, dat zich oorspronkelijk vooral op Chinese zeelieden richtte, bestaat honderd jaar later nog altijd.

De migratie van Chinezen naar de Dansaertwijk is recenter en veel diverser. In de jaren zeventig en tachtig kwamen er vluchtelingen van Kantonese origine uit Vietnam of Indonesië, maar er zijn ook veel recentere migranten van de Chinese (zuid)oostkust, en er is ook studie­migratie. Vosters: “De eerste Chinese migranten kwamen naar de Dansaertwijk toen dit nog een heel vervallen buurt was. Zij kochten de goedkope panden op.”

Zeker vanaf de jaren negentig werd de Dansaertbuurt hipper, en begon ze een Nederlandstaliger en internationaler publiek aan te spreken. Tegelijk verlieten grote aantallen Chinezen hun land. “De Chinese migratie naar Brussel is veel diverser, veel internationaler dan die naar Antwerpen, en weerspiegelt zo de algemene migratie naar Brussel,” vult Vosters' collega Jianwei Xu van de minor Chinees aan de VUB aan.

De Chinese restaurateurs en winkeliers vormden hun wijk veel meer dan in Antwerpen om tot “een buurt met pan-Aziatische kenmerken,” noemt Guo het. Om dat met een concreet voorbeeld uit te leggen, wijst Jianwei Xu op het uithangbord van een restaurant in de Visverkopersstraat.

'Restaurant Chinois-Thai Xu Ji Feng Wei' staat er, vergezeld van Chinese karakters. De eigenaars laten zo meteen hun Chinese wortels zien, maar spelen ook in op het internationale karakter van de buurt.

Xu: “Ze hebben voor traditionele Chinese karakters gekozen, niet de vereenvoudigde die de Communistische Volksrepubliek in de jaren vijftig introduceerde om de alfabetiseringsgraad op te krikken. Daarmee willen ze inclusief zijn en ook toeristen uit plekken als bijvoorbeeld Taiwan, Hongkong of Macau aanspreken, waar ze de traditionele karakters nog steeds gebruiken.”

Geen letterlijke vertalingen

“Terwijl de karakters voor alle Chinezen begrijpelijk zijn, vertegenwoordigt de fonetische weergave in Latijns schrift daaronder, 'Xu Ji Feng Wei', dan weer typische klanken uit het Mandarijn van het Chinese vasteland.”

Vosters: “Ze promoten het als een 'restaurant chinois-thai', omdat de Thaise keuken nu natuurlijk hipper is bij westerlingen en meer geld in het laatje brengt dan de Chinese. Er zijn wel meer zulke 'Thaise' of 'Vietnamese' restaurants in de buurt. Dat zie je trouwens ook bij Pakistanen die Indiase restaurants uitbaten.”

“In het Engels zie je 'soup noodles, fried noodles' staan, dan zijn er de traditionele Chinese karakters en de omzetting van klanken uit de Volksrepubliek in een Latijns schrift. Ze proberen met elk van die systemen verschillende publieken aan te trekken. Want de opschriften zijn geen letterlijke vertalingen van elkaar.”

Xu: “In het Chinees staat er: 'De smaak van Xu', en met de karakters en klanken appeleren ze aan een heel breed Chinees publiek. In het Frans proberen ze met dat Thais nog een breder publiek aan te trekken.”

Inspelen op zulke trends doen wel meer handige Chinese ondernemers in de Dansaertwijk, waar door de gentrificatie al een behoorlijk aantal Chinese handelszaken het loodje hebben gelegd. De eigenaars van het Ninja House kozen voor een Japans imago, net als die van Super Dragon Toys in de Sint-Katelijnestraat: een 'specialiste en Japanimation', een winkel gespecialiseerd in typisch Japanse cultuur zoals strips en videogames. Toch: de Aziatische karakters op de gevel zijn opnieuw traditioneel Chinees. Ook de aangeboden 'vêtements chinois' verraden de oorsprong van de eigenaars.

Met de meertalige teksten op hun façades proberen handelszaken die zich al dan niet nadrukkelijk als Chinees afficheren, verschillende doelgroepen te bereiken. Want die hebben vaak een heel ander referentiekader, merken we om de hoek in de Paul Delvauxstraat, bij restaurant Au Bon Bol. Xu: “In het Chinees staat er niet hetzelfde. Er staat 'handgemaakte noedels uit Lanzhou'. Lanzhou is een plek in het westen van China die bekend staat om haar artisanale noedels, die iedere Chinees kent.”

Vosters: “Voor een Chinees publiek spelen ze een traditionele regionale specialiteit uit, in het Frans kent niemand dat toch. Maar die vrouw staat hier altijd voor het raam haar noedels te maken, en dat trekt wel toeristen aan.”

Voor niet-Chineestaligen roepen de Chineestalige uithangborden, slogans en menukaarten authenticiteit op, en dat wekt vertrouwen. Op de Dansaertstraat wijst Vosters op de vitrine van de theezaak van een Belgisch-Nepalees koppel.

“De namen van die theesoorten en de omzetting ervan in Chinese karakters zeggen ons niets, het overtuigt klanten alleen dat het om authentieke Chinese thee gaat. Het gaat niet om wat er rechtstreeks staat, maar om wat de teksten onrechtstreeks uitdragen met het imago dat ze oproepen.”

Eigenlijk is er nog een tweede 'Chinatown' in Brussel, beschrijft Guo in haar doctoraat: in de Barawijk aan het Zuidstation, dat in het begin van deze eeuw is ontstaan. Alleen is de Chinese migratie daar helemaal niet zichtbaar. Vosters: “Ik woon er al jaren in de buurt, maar ik wist dat niet. Veel van de textielgroothandel in die buurt blijkt in Chinese handen, en dat is weer een heel ander migratiepatroon.”

De Chinezen in Anderlecht, ontdekte Guo in haar interviews, proberen hun afkomst juist te verhullen, vanwege de minder positieve connotatie van 'Made in China' bij kleding. De meeste van hen geven hun bedrijven neutraal of zelfs Italiaans klinkende namen en gebruiken geen Chinese karakters. Eén eigenaar noemde zijn zaak Benda's Moda, waarbij Benda staat voor twee deeltjes van de karakters die 'intrinsiek welvarend' betekenen. Xu: “Een knipoog van de eigenaar om er toch iets Chinees in te stoppen, zonder dat het weegt op de verkoop." (lacht)