Dekolonisering publieke ruimte: deze 24 monumenten wacht mogelijk nieuwe toekomst

In het kader van het Brusselse actieplan rond dekolonisering stelden deskundigen een inventaris samen van 24 monumenten die in aanmerking komen voor "contextualisering." BRUZZ zet per gemeente op een rij over welke bekende en minder bekende gedenktekens het precies gaat.

In 2020 werd op initiatief van toenmalig staatssecretaris voor Erfgoed Pascal Smet (Vooruit.brussels) een werkgroep rond de dekolonisering van de openbare ruimte opgericht. Op basis van hun aanbevelingsrapport werd in 2023 een actieplan van veertien pijlers gelanceerd. Dat omvat onder meer een reeks haalbaarheidsstudies, de aanstelling van een coördinator en projectoproepen rond het thema.

Ook een inventaris van 24 "te contextualiseren" monumenten behoort tot het plan. Voor bepaalde kunstwerken op die lijst, zoals het ruiterstandbeeld van Leopold II, stelde de werkgroep alvast voor ze te verwijderen of te transformeren. Of dat zal gebeuren, valt voorlopig nog af te wachten.

"Er zijn verschillende pistes mogelijk," klinkt het op het kabinet van bevoegd staatssecretaris Ans Persoons (Vooruit.brussels). "Moeten ze worden afgebroken, in een andere context worden geplaatst of worden gecombineerd met artistieke voorstellingen? We zitten in een fase van reflectie voor elk monument. Hun toekomst wordt geval per geval geanalyseerd."

Eerste versie

Indien een bordje met context zou volstaan, geeft Romain Landmeters, coördinator van het actieplan dekolonisering bij urban.brussels, aan dat de "meeste fiches voorbereid zijn." Naast het Monument voor de Belgische pioniers in Congo in het Jubelpark werd al een eerste versie aangebracht.

"Vermoedelijk zal die tijdens onze reeks evenementen van de komende maanden nog een update krijgen. Maar het zal nog zeker anderhalf jaar duren voor we alle punten uit het actieplan behandeld hebben."

In afwachting van een concrete aanpak, lijsten we nog even op welke monumenten mogelijk gecontextualiseerd, verwijderd of getransformeerd zullen worden. Enkele beelden, zoals de buste van Leopold II in het park van Vorst, zijn intussen al weggehaald.

Lees verder onder het kaartje.

Brussel-Stad

• Herdenkingsplaat Hulde aan de Dynastie

Dit gedenkteken werd door beeldhouwer Alfred Courtens vervaardigd ter ere van de 125ste verjaardag van de Belgische dynastie. Het hangt onder de Triomfboog in het Jubelpark en beeldt de eerste vijf koningen van ons land uit.

De inscriptie onder het reliëf verwijst naar "erkentelijk" Congo. Door dat opschrift verdient het monument volgens deskundigen toch een "kritische en objectieve contextualisering."

• Weggelopen zwarte slaven verrast door honden

Het marmeren beeld werd in 1895 op de Louizalaan geplaatst en portretteert een zwarte slaaf en zijn kind terwijl ze worden aangevallen door waakhonden. Het tafereel werd geïnspireerd door de internationaal bekende roman De negerhut van oom Tom van Harriet Beecher-Stowe.

Volgens de werkgroep rond dekolonisering maakt het "het extreme afgebeelde geweld ten aanzien van zwarte personen dat het kunstwerk niet langer een plaats kan hebben in de openbare ruimte," zo staat in hun verslag.

Ze stellen voor het beeld af te breken en de materialen te hergebruiken voor een monument in het teken van het verzet tegen de trans-Atlantische slavernij. Een bordje moet daarbij duiding geven over waarom het oorspronkelijke beeld werd weggehaald.

• Monument voor de Belgische pioniers in Congo

Het – in de volksmond – Congomonument staat in het noordwestelijke deel van het Jubelpark en was bedoeld als hommage aan het ‘beschavingswerk’ van de eerste Belgische kolonisten in Congo. "Gedenkteeken opgericht ter eere der eerste Belgische baanbrekers," valt er onder meer op te lezen.

In een notendop bestaat het uit vijf beeldengroepen die verwijzen naar Belgisch-Congo. Zo staan er Afrikanen op afgebeeld die door soldaten en missionarissen worden meegevoerd naar een er officieel uitziende man, allicht koning Leopold II. Ook stond in beide landstalen de zin "De Belgische militaire heldenmoed / verdelgt den Araabschen slavendryver" in het beeld gebeiteld. Het woord "Araabschen" is ondertussen wel verwijderd.

Volgens de werkgroep is het monument van grote didactische waarde om te leren over het koloniale discours, maar dan wel met een weerlegging van de racistische en kolonialisme-legitimerende ideologieën die het beeld uitdraagt. Dat zou bijvoorbeeld mogelijk zijn door het een nieuwe naam te geven: Monument voor de deconstructie van Belgische koloniale propaganda.

• Monument voor generaal Thys

Bij de middengang aan de westelijke kant van het Jubelpark staat een monument ter ere van generaal Albert Thys. De Belgische militair en ondernemer was een van de architecten achter het koloniale regime in Congo. Onder leiding van de industriële groep Thys werd de spoorweg tussen Matadi en Leopoldstad aangelegd.

Die onderneming werd getekend door de erbarmelijke toestanden waarin de Congolese spoorarbeiders moesten werken. Volgens historische bronnen stierven er in 1892 gemiddeld 150 arbeiders per maand door ziekte en ontbering. Een schril contrast met de levensloop van Thys, die fortuinen verdiende aan de kolonisatie.

Daarnaast was het beeld bedoeld om de kolonisatie in een goed daglicht te plaatsen. Zo schreef de krant L'Indépendance Belge in 1925 over het werk dat "een afgebeelde inheemse vrouw in haar armen een overdaad aan producten draagt, dankzij de industrie en handel die naar Congo werden gebracht."

• Standbeeld koning Leopold II, Troonplein

Misschien wel een van de meeste gecontesteerde monumenten, zelfs op internationaal niveau: het ruiterstandbeeld van Leopold II op het Troonplein. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de wanpraktijken in Congo onder het Belgische bewind.

Het standbeeld werd al meermaals besmeurd door organisaties en artiesten die de plaats ervan in de openbare ruimte betwisten. De werkgroep rond dekolonisatie stelt dan ook dat het beeld ofwel verwijderd moet worden, ofwel getransformeerd.

In dat opzicht kan het beeld omgesmolten worden tot een memoriaal voor de slachtoffers van de Belgische kolonisatie. Nog tot de mogelijkheden behoren het verwijzen van het beeld naar een depot voor afgedankte standbeelden en het voorbehouden van de lege sokkel voor artistieke interventies.

• Standbeeld koning Leopold II, Koningstuin

In de Koningstuin, een park dat gedeeld wordt door Brussel-Stad en Elsene, staat nog een beeld ter ere van Leopold II. De aanleg ervan gebeurde namelijk op zijn initiatief. Het beeld werd vervaardigd door René Cliquet en staat sinds 1969 in het park. Door de verwevenheid van Leopold II en de Belgische kolonisatie van Congo werd het beeld opgenomen in de inventaris van "te contextualiseren" monumenten.

• De Tamtamspeler, Kunstberg

De Tamtamspeler is een van de twaalf beelden in de nissen van de beiaardklok aan de Kunstberg. Die stellen historische en folkloristische figuren voor, al vormt het betreffende beeld wel een verwijzing naar de voormalige Belgische kolonie.

Met betrekking tot dit beeld betreurt de werkgroep dekolonisering dat het werk "de indruk wekt dat alle culturen van Congo gereduceerd kunnen worden tot het beeld van ‘de tamtamspeler’ en Congo geen geschiedenis heeft, alleen maar een tijdloze traditie."

• Standbeeld generaal Brialmont

Militair en architect Henri Alexis Brialmonts beeltenis staat aan het kruispunt van de Koningsstraat, de Leuvensesteenweg en de Aalststraat. Ook wel de ‘Belgische Vauban’ genoemd, ontwierp en bouwde hij forten rondom Antwerpen, Luik en Namen. Die verwezenlijkingen vormden echter ook de inspiratie voor het Shinkakasa-fort in Congo-Vrijstaat, bedoeld voor de verdediging van de Congorivier door de toen Belgische vicegouverneur.

Elsene

• Monument voor de koloniale pioniers van de gemeente Elsene

Het monument op het Rode Kruissquare in Elsene werd opgetrokken in 1933 ter nagedachtenis van de Elsense Congo-pioniers van 1876 tot 1908. Dat bestaat uit het gestileerde hoofd van een Mangbetu-vrouw, een etnische groep in Congo die zijn oorsprong vindt in Centraal-Soedan. Het gaat om het enige monument in het Brussels gewest dat op zichzelf staat en een zwarte vrouw representeert.

• Buste kolonel Louis Chaltin

Elsenaar Louis Chaltin was officier in het Belgische leger en vervoegde later de rangen van de koloniale Openbare Weermacht. Zijn buste staat op het Solboschsquare. Hij nam deel aan meerdere militaire campagnes tegen slavenhandelaars, en voor de uitbreiding van het territorium van Congo-Vrijstaat.

Na zijn militair pensioen in 1905 werkte Chaltin voor koloniale bedrijven als de Compagnie du Kasaï. Die onderneming was gericht op de exploitatie van bekken van de Kasaï-rivier. Aanvankelijk ging het om de oogst van wilde rubber, nadien schakelde het bedrijf over naar palmolie en mijnactiviteiten.

• Monument-fontein voor Louis Crespel

Net als Louis Chaltin maakte Louis Crespel deel uit van de kolonisatie. In 1877 werd hij gedetacheerd naar de Association Internationale Africaine, waar hij als ‘ontdekkingsreiziger’ aan de slag was. Hij kreeg de leiding over de eerste expeditie. Het doel was om een station te vestigen aan de oostelijke oever van het Tanganyikameer.

Zover raakte Crespel echter niet. Hij overleed in 1878 in Zanzibar voordat hij zijn missie kon volbrengen. Ernest Cambier nam na zijn dood de expeditie over. Zijn monument-fontein is terug te vinden op het Solboschsquare.

• Generaal Emile Storms

Een van de meest omstreden monumenten in de Brusselse openbare ruimte is de buste van generaal Emile Storms. Die stond op het De Meeûssquare en werd in het verleden meermaals beklad. Storms maakte ook deel uit van de Association Internationale Africaine en was commandant van de Vierde Afrikaanse Oostkustexpeditie.

Tijdens die campagne kwam hij in aanvaring met Lusinga Iwa Ng’ombe, een Tabwa-chef in het oosten van Congo. De strafexpeditie die erop volgde, eindigde in een bloedbad. Het hoofd van Lusinga werd als afschrikmiddel op een speer naar Storms gebracht. Bij zijn terugkeer naar België nam de generaal het mee, net als de hoofden van twee andere Congolezen. Samen met nog andere meegenomen objecten stelde hij ze tentoon in zijn woning.

Net als bij het ruiterstandbeeld van Leopold II stelt de werkgroep dekolonisering voor de buste te vernietigen of te verplaatsen. In plaats daarvan kan een persoon van Sub-Saharaanse afkomst aan bod komen die zich verzette tegen de kolonisatie. De buste werd intussen verwijderd.

Etterbeek

• Gedenkplaat voor de Etterbeekse pioniers in Congo

Deze bronzen gedenkplaat werd in 1935 onthuld voor de 50ste verjaardag van Congo-Vrijstaat. Op het bovenste deel is een jonge Congolese vrouw te zien. Ze strooit bladeren uit en ‘waakt’ over de Etterbeekse Congo-pioniers onderaan vermeld.

De plaat hangt aan een gebouw waar momenteel de school Centre D'enseignement Secondaire D'Etterbeek Ernest Richard huist. Die plaatsing is volgens het verslag van de werkgroep rond dekolonisering problematisch. "Voor bepaalde witte leerlingen kan het een aanleiding vormen om zich op een racistische manier uit te laten tegenover zwarte medeleerlingen, die minder ‘beschaafd’ zouden zijn dan zijzelf," klinkt het.

• De Zeemeermin van Baudouinville

Op het eerste zicht lijkt dit bronzen beeld uit 1952 weinig banden te hebben met het koloniale verleden. Toch blijkt dat het geval. Het gaat immers om een replica van een beeld dat aan het zwembad van het lijnschip Baudouinville stond.

Dat schip verzorgde indertijd de verbinding tussen Antwerpen en de Congolese havenstad Matadi. Het was een van de boten waar Belgen in alle luxe konden op vertoeven, terwijl Congolezen enkel als matroos aan boord mochten.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het schip overgenomen door de Duitsers. Uiteindelijk werd het na de bevrijding gesloopt in Antwerpen. Het beeld van de zeemeermin verwijst dus zowel naar WO II als naar het koloniale verleden. De vraag rijst nu of er geen andere manieren van invulling zijn, zoals een hulde aan de Congolese soldaten tijdens de oorlog.

• De Boogschutter

De Boogschutter is een beeld van de hand van Arthur Dupagne. De beeldhouwer stond tijdens de koloniale periode bekend om zijn monumentale afbeeldingen van Congolezen. Een aantal van zijn werken wordt bewaard in meerdere musea, onder meer in het Afrikamuseum.

De Boogschutter staat nog in de openbare ruimte, in de Frontlaan in Etterbeek. Wegens de stereotype en koloniale beeldtaal werd het kunstwerk van context voorzien door de gemeente.

• Buste van Edmond Thieffry

Deze buste werd in 1932 onthuld als hommage aan Edmond Thieffry. De piloot uit Etterbeek wordt voornamelijk herdacht als oorlogsheld door zijn verdiensten tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zo heeft hij tien erkende overwinningen op de vijand op zijn naam staan en meerdere vluchten boven Brussel om boodschappen te verspreiden.

Thieffry kreeg nadien de opdracht om de eerste luchtverbinding tussen Brussel en Congo tot stand te brengen. Een opdracht waar hij in slaagde na ruim 75 uur vliegtijd. Later ondernam hij nog andere pogingen voor nieuwe verbindingen, zonder succes weliswaar. Uiteindelijk stortte hij in 1929 neer in Albertstad, de huidige Congolese stad Kalemie.

Jette

• Monument voor Georges Brugmann

Het monument voor Georges Brugmann staat op de inventaris omwille van zijn rol in de kolonisatie. De zakenman en filantroop toonde zich een verwoed voorstander van Leopold II en ondersteunde de oprichting van handelsondernemingen in Congo.

Brugmann financierde ook de ontwikkeling van ziekenhuizen, herstellingsoorden en bejaardentehuizen. Door een schenking van een lap grond na zijn dood kon het huidige Brugmannziekenhuis in Jette gebouwd worden. Daarom kreeg hij een beeld ter nagedachtenis, voor de ingang van het ziekenhuis.

• Buste Henry Carton de Wiart

Henry Carton de Wiart was een manusje van alles: doctor in de rechten, minister van Staat en lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, maar ook advocaat, schrijver en socioloog. Hij was erg geïnteresseerd in de koloniale betrekkingen, en speelde een belangrijke rol in de overdracht van Congo-Vrijstaat aan België in 1908.

Zijn boek Mes vacances au Congo handelt over zijn vier maanden durende reis door het land samen met zijn zoon Xavier. Hij pleitte daarin onder meer voor adviesraden voor dienstverlening waarin zowel witte als zwarte mensen zouden zetelen. Toch stellen deskundigen dat zijn observaties niet ontsnappen aan de vooroordelen uit die tijd. Zijn buste staat op de toepasselijke Carton de Wiartlaan.

Oudergem

• Buste Leopold II

Ook Oudergem had een buste van Leopold II. Ze stond aan het Vorstsquare en werd onthuld in het teken van de honderdste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid. Het toenmalige gemeentebestuur voelde zich schatplichtig aan Leopold II.

Ze argumenteerden dat dankzij de grote aanlegwerken op zijn initiatief, zoals de Tervurenlaan en Vorstlaan, de gemeente kon uitgroeien tot "een van de mooiste gemeenten in de Brusselse agglomeratie." Sinds 2020 is het beeld verwijderd na protesten.

Schaarbeek

• Monument Henri Jaspar

Henri Jaspar, geboren in Schaarbeek en overleden in Sint-Gillis, was een Belgische advocaat en staatsman. Tijdens zijn politieke loopbaan werd hij tot twee keer toe premier.

Daarnaast was hij minister van Koloniën in 1927-1929 en 1930-31. Ook stond hij aan de wieg van het Nationaal Comité van Kivu, dat instond voor de exploitatie van de Congolese provincie en het Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut.

Om die redenen komt zijn marmeren beeld aan het rondpunt op de Huart Hamoirlaan in aanmerking voor contextualisering.

• Herdenkingsmonument ter ere van het Afrikakorps 1885 – 1960

Ook op de Huart Hamoirlaan staat het herdenkingsmonument van het Afrikakorps, mede bekend onder de noemers Force Publique of Openbare Weermacht. In wezen vormde het korps het koloniale leger van Congo-Vrijstaat.

Op zijn hoogtepunt telde het meer dan honderdduizend manschappen, verdeeld over meer van vijftig kazernes in Congo. Na de Congolese onafhankelijkheid werd het Afrikakorps ontbonden.

• Monument majoor Ernest Cambier

Majoor Ernest Cambier was een van de eersten die gevolg gaf aan de oproep van Leopold II voor de kolonisering van Congo. Hij werkte in het land als ‘ontdekkingsreiziger’, en richtte tussen 1877 en 1880 de eerste koloniale post op in Karema.

Later stond hij aan het hoofd van de studie-expeditie voor de spoorweg tussen Matadi en Leopoldstad, die aangelegd werd onder de groep Thys. Het beeld dat voor Cambier werd onthuld, staat sinds 1920 aan de ingang van het Josafatpark, aan de kant van de Generaal Eisenhowerlaan. Er is ook een laan naar hem vernoemd.

Sint-Gillis

• Monument luitenant-generaal baron Tombeur de Tabora

Baron Charles Tombeur de Tabora was bevelhebber bij de Openbare Weermacht, het koloniale leger van (toenmalig) Belgisch-Congo. Onder zijn leiding veroverden zijn troepen in 1916 de stad Tabora in het voormalige Duits-Oost-Afrika, nu Tanzania. Later werd hij onder meer benoemd tot vicegouverneur van Belgisch-Congo en administrateur-generaal van de regio Katanga.

In 1951 werd ter nagedachtenis van zijn persoon een buste ingehuldigd op de Parklaan. In het kader van de geplande heraanlegplannen zal het beeld op termijn verdwijnen. Maar ook andere plekken dragen vandaag nog zijn naam. Zo zijn er twee frituren in de Vijfhoek die Tabora heten.

Vorst

• Buste Leopold II

De buste van Leopold II werd in 1957 ingewijd in het park van Vorst. In het opschrift werd hij omschreven als ‘Weldoener der openbare parken’, nadat de Koninklijke Schenking eerder het Dudenpark openstelde voor het publiek en verbond met het park van Vorst.

Rond het beeld is de voorbije jaren veel te doen geweest. In 2018 haalde het antikoloniaal collectief Espace public décolonial de buste weg om tekst en uitleg te eisen bij het standbeeld. Een tijdje later werd het vervangen door een imitatie van vogelzaad. En nog een jaar later stond plots een beeltenis van Nelson Mandela op de sokkel.

Sindsdien is het beeld niet meer teruggeplaatst. Het wordt bewaard met het oog op een eventuele restauratie.