Brussel kiest: Brussel, waar sans-papiers thuis zijn

Tienduizenden instromers probeerden de laatste jaren hun plek in Brussel te vinden. Soms noodgedwongen in kraakpanden of de openlucht, maar zelfs wie wel opvang had, wacht een lange weg naar inburgering. “Brussel toont zich solidair, maar het probleem wordt te groot.”

Een geur maakt iemands thuis. In de hal van een oud rusthuis in Molenbeek pruttelt een Guineese visstoofpot op een elektrisch vuurtje. De 29-jarige Binta kookt voor een groep vrouwen uit het pand. “Niet voor iedereen,” lacht ze, want ze zijn er al met meer dan honderd. “Hiervoor woonde ik twee jaar in een leeg gebouw in de Koningslaan, daarvoor in een asielcentrum in Bovigny.” Toen haar asielaanvraag werd afgewezen, moest ze dat Fedasil-centrum in de provincie Luxemburg verlaten. “Dan kom ik liever naar Brussel, waar ik meer onderdak vind.”

Binta kwam in 2020 alleen aan in ons land, na omzwervingen via Frankrijk en Duitsland. “In Frankrijk moest ik soms op straat slapen, in Duitsland sprak ik de taal niet,” vertelt ze. Als Guineese heeft ze ook bij ons geen recht op internationale bescherming, maar terugkeren is voor haar en de andere sans-papiers in dit pand geen optie. “We zijn vastberaden om te tonen dat we bestaan. Mocht men ons laten werken, dan kunnen wij Brussel mee doen stralen,” zegt Bah Thierno Madjou, secretaris van het collectief achter de bezetting. Amper 22 is hij, en hij kwam hier aan op zijn vijftiende. “Ik heb even in een asielcentrum in Beersel gewoond, maar mijn aanvraag is afgewezen. Nu red ik me met dit soort bezettingen.”

De situatie in dit recente kraakpand is niet uitzonderlijk meer in Brussel. De voorbije legislatuur doken de illegale bezettingen her en der op: voor een deel omdat die zichtbaarder werden tijdens de covidcrisis, maar ook omdat de opvangstructuren voor asielzoekers propvol zitten. Ook mensen die eigenlijk recht hadden op opvang, lieten zich in overvolle gebouwen in de Paleizenstraat of Wetstraat horen. Er was de schreeuw naar collectieve regularisatie in de Begijnhofkerk, waar zo’n 500 sans-papiers dik zestig dagen een hongerstaking hielden. En tientallen organisaties van migranten ijveren intussen elk voor meer eigen rechten. “Ik vind het maar normaal dat wij ons in de hoofdstad mobiliseren, voor de ogen van de politiek,” zegt Thierno Madjou. “Oké, we mogen hier wettelijk niet zijn, maar we zijn heus niet allemaal criminelen. Wij hebben recht op een bed, werk en gezondheidszorg,” vindt hij. In een van de kamers ligt een moeder met haar eenjarig baby’tje op bed.

Gedoogbeleid

Met zeker 50.000 zijn ze in Brussel, berekende de VUB onlangs, mensen zonder wettelijk statuut in ons land. “We baseren ons daarvoor op cijfers tot 2017,” duidt demograaf Johan Surkyn, “maar we weten dat de groep zonder papieren redelijk parallel stijgt met het aantal asielaanvragen.” Die namen de laatste jaren verder toe, van ruim 27.000 in 2019 tot 35.500 in 2023. Ondertussen stijgt het aantal 40- en 50-plussers. “Dat wijst erop dat mensen langer in ons land blijven, ook na een uitwijzing.”

Het zou dus goed kunnen dat de groep zonder papieren hier nog een pak groter is dan gedacht, tot dik boven de 60.000. “Maar dat blijft gissen,” zegt Surkyn. Lastig, want zulke schattingen zijn nodig om de juiste opvangnoden voor deze groep te kennen. Het Brussels Gewest verhoogde de laatste jaren de samenwerking met burgerplatform BelRefugees, goed voor 1.100 opvangplaatsen voor migranten zonder papieren of in transit. Het ondersteunt dit soort bezettingen door akkoorden te sluiten met de eigenaars en er mobiele teams van Samusocial op af te sturen, nog eens goed voor hulp aan zeker duizend mensen. Toch toont de opvangcrisis zichtbaar hoe krap het Brusselse speelveld is als het gaat over asiel en migratie.

“In de humanitaire hub komen nu zeven op de tien hulpvragen van asielzoekers die we in de vorige legislatuur nooit zagen,” zegt Emmy Deschuttere van Dokters van de Wereld, simpelweg omdat er geen plek meer is in de federale centra van Fedasil. “Het zet druk op onze diensten, waar we sowieso al met lange wachtlijsten werken. De verschillende overheden wijzen naar elkaar en hulporganisaties krijgen er alleen maar taken bij. We worden er gek van. Onze vrijwilligers zitten op hun tandvlees.”

“Je ziet bij de opvangcrisis hetzelfde spel als bij drugsoverlast: de paraplu’s gaan open en niemand noemt zichzelf bevoegd,” zegt politicoloog Carl Devos (Universiteit Gent). “De federale overheid schiet natuurlijk manifest tekort in de opvang van asielzoekers. Alleen, waar Brussel aan de repressieve kant veel te afwachtend is, heeft het zich aan de curatieve kant wél geëngageerd door zelf solidariteit en opvang te organiseren. Gelukkig, maar zolang andere steden dat niet doen, riskeer je een aanzuigeffect en wordt het probleem extra groot.”

Te groot, vreest Devos, boven op andere hoofdstedelijke problemen. Vluchtelingen die al uitgewezen zijn of hier nooit bescherming vroegen, blijven dankzij de solidariteit ook makkelijker in Brussel hangen, denkt hij. Zo vertelt de jonge Bah Thierno Madjou uit het pand in Molenbeek openlijk dat hij klusjes in het zwart vindt aan de IJzerwijk, op zonnige dagen graag in parken zit en in het weekend te vinden is op afrobeat-feestjes, zoals in Mirano. “Is er dan overlast misschien?” vraagt een buurvrouw van het rusthuis, gevraagd naar de bezetting. “Ik heb nog niemand horen klagen.” Dat was bij sommige bezettingen wel anders, denk maar aan nachtlawaai en vechtpartijen in de Paleizenstraat, toch valt het protest doorgaans behoorlijk mee. Hier in Molenbeek komen oudere buren de krakers zelfs eten of dekens brengen.

Een moeilijk evenwicht, zegt Devos. “Zodra je verder gaat dan eerstelijnshulp, organiseer je plots opvang voor mensen die hier eigenlijk niet mogen zijn. Brussel kan dat doen, maar dan met eigen middelen,” zegt de politicoloog. Wil het Gewest daarentegen strenger optreden, dan kan het gerust federale agenten vragen, zegt Devos, “want de kraakpanden zijn een rechtstreeks gevolg van de falende migratiepolitiek. Alleen moeten de Brusselse meerderheidspartijen dan federaal op tafel durven te kloppen. We hebben de vijftien Brusselse Kamerleden amper gehoord over de opvangcrisis.” Een eerlijk spreidingsplan voor asielzoekers kwam er niet. “Dat heeft men ook aan Franstalige kant niet aangedurfd,” zegt Devos. Terwijl de druk toch van die partijen zal moeten komen, want aan Nederlandstalige kant is de Brusselse invloed te klein. “Zullen zwaargewichten als Ahmed Laaouej (PS), Sophie Wilmès (MR), Hadja Lahbib (MR) of Zakia Khattabi (Ecolo), maar ook Alexia Bertrand (Open VLD), Brussel na de verkiezingen wel nationaal verdedigen?”

Richting integratie

Veel vragen rond migratie zijn natuurlijk federaal te regelen, maar ook Brussel en de gemeenten hebben eigen kaarten in handen. Burgemeesters kiezen mee of ze kraakpanden wel of niet gedogen. OCMW’s kiezen nu al om strakker of losser om te gaan met dringende medische hulp voor mensen zonder wettig statuut. “In de stad Brussel lukt dat vlotter dan elders. Wij pleiten voor een gelijktrekking en vereenvoudiging van die procedure,” zegt Deschuttere van Dokters van de Wereld, wat ook politicoloog Devos aanraadt. De gewestelijke gezondheidsadministratie Vivalis is dan weer aan zet voor grote preventiecampagnes. “Er zijn al uitbraken geweest van mazelen, difterie en kinkhoest in kraakpanden en dat zal zeker opnieuw gebeuren,” zegt Deschuttere. “Wij vragen een duidelijke vaccinatiestrategie voor mensen zonder papieren. Dat kan met mobiele teams.”

Ook de mentale gezondheid van veel vluchtelingen staat onder druk, blijkt uit veldstudies in de voorbije legislatuur. “Posttraumatische stress, angst en depressie komen vaker voor en dat uit zich ook psychosomatisch via hartkloppingen, hoofdpijn of druk op de borst,” zegt professor Interculturele Pedagogiek Ilse Derluyn (Universiteit Gent), die meerdere studies in Brussel begeleidde. Zeker wie lang op straat verblijft en pas laat of negatief nieuws krijgt in de asielprocedure, sukkelt mentaal fors. “We zien jonge vluchtelingen naar alcohol of drugs grijpen, zichzelf verminken of agressief worden als coping. Uiteraard helpt zo’n stress niet om je te concentreren op werk, studies of andere zaken.” Als zo’n stress aanhoudt, komt de latere integratie alleen maar meer onder druk, zegt Derluyn.

En toch, Brussel kan wel degelijk migratiestromen in goede banen leiden, leerde de Oekraïnecrisis deze legislatuur. “Het Brusselse model is een voorbeeld,” zei VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR onlangs over een nieuw gemeenschapscentrum voor de 12.000 Oekraïners hier, nu de negende nationaliteit van de stad. Voor die vluchtelingen is in 2022 in een onthaalcentrum, opvang in hotels, gastgezinnen en taalondersteuning voorzien. Er zijn containerdorpen gebouwd die niet eens gevuld raakten. Die dienen nu voor mensen zonder papieren.

De vraag gaat hier dus niet zozeer over opvang, maar opvolging. Twee jaar na hun aankomst zijn veel Oekraïners nog niet aan het werk, op de huurmarkt blijft discriminatie een hindernis en de (verplichte) inburgeringstrajecten komen maar traag op gang. Dat geldt ook voor de bredere groep nieuwkomers. Hoe we al die veeltalige Brusselaars beter kunnen integreren en inburgeren in de stad, mag de volgende regering uitdokteren. “Voor ons gaat het in de eerste plaats om zichtbaarheid,” zegt sans-papiers Bah Thierno Madjou nog. “Als de politiek campagne voert voor de verkiezingen, wel, dan wij ook.”